“БАЙХГҮЙ НЭГИЙГ ЭРЭХ ИЖИЛГҮЙ НЭГИЙГ БОДОХ”
Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгчдийн нэг, ууган зохиолч, яруу найрагч Дашдоржийн Нацагдорж “Хэлхээгүй сувд” нэртэй тууж бичихээр төлөвлөн ноороглож байсан нь бусад гар бичмэлийн хамт олджээ. Эхний хоёр бүлгийг бичиж, үлдсэн зургаан бүлгийг дуусгаж амжилгүй насан эцэслэсэн нь юутай харуусалтай.
Д.Нацагдорж нь 1906 оны 11 сарын 17-нд хуучин Түшээт хан аймгийн Дархан чин вангийн хошуу, өнөөгийн Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг Гүн Галуутай гэдэг газар тайж Дашдоржийн гэрт төржээ. Түүнийг 1913 онд долоон настай байхад эх Цоомойн Пагма нь бие барсан тул, эцэг Дашдоржийн хамт өсөж, 1914 онд нийслэл Хүрээ рүү шилжин суусан байна.
Д.Нацагдорж 11 нас хүртэл бичиг үсэг, тоо бодлогын хичээлдээ шамдаж, ялангуяа бичгийн эрдмийг онц чармайн сурчээ. 1917 оноос эхэлж автономитын цэргийн яаманд эцэг Дашдоржийн дэргэд тал бичээчээр орж удалгүй жинхэнэ бичээч болжээ. Нацагдорж үсгийн мадаггүй, чадамгай бичээч болсондоо ханаад зогссонгүй, улмаар элдэв бичиг, зохиолыг уншиж судлах, өөрөө бага сага юм зохиож эхэлжээ.
1921 онд монголын ард түмний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын хувьсгал мандав. Бичиг үсэг сайн сурсан, арван таван настай Д.Нацагдорж Ардын төрийн үйл хэрэгт чин үнэн сэтгэлээс зүтгэж, ардын яаманд 82 бичээчийн алба хааж, олон түмний дунд багагүй ажил хийжээ...
Яван явсаар, 1923 оноос эхлэн Д.Нацагдорж, хэсэг залуучуудын хамт жүжгийн зохиол бичиж ший тавих болжээ. Жишээлбэл: “Сандо амбаны харгис явдал”, “Ушаандрын тууж” зэрэг хөгжимт жүжиг зохион, бичгийн ажилд сэтгэл шулуудаж, улмаар 1926 онд Берлинд очин герман хэл сураад, Лейпциг хотын сэтгүүлчийн сургуульд 1929 он хүртэл суралцахдаа, А.С.Пушкин, Эдгар Аллан По, А.П.Чехов, Ги де Мопассан болон бусад дэлхийн зохиолчдын бүтээлтэй танилцаж, түүнээс орчуулж, өөрийн бүтээлдээ тусган, олон арван дуу шүлэг, өгүүллэг, жүжгийн зохиол туурвиж, хойч үедээ үлдээсэн нь Монголын уран зохиолын ай савд нэгэн их өв болон үлджээ.
“Өсөхөөс сурсан үндэсний хэл
Мартаж болшгүй соёл
Үхтэл орших төрөлх нутаг
Салж болшгүй орон” гэж идэр залуу насандаа шүлэглэж явсан аугаа эх оронч, их зохиолчийнхоо зарим бүтээлийг зориг гарган эмхэтгэж байгаа маань тэнэгийн дотор уужуу гэдгийн үлгэр биз ээ.
Их эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн, Б.Содном, Д.Цэдэв нарын эмхэтгэж шинэ монгол үсэгт буулгасныг харшуулан үзэж, энэ эхийг бэлтгэв. Гурван эх гурвуул илт зөрүүтэй байсан ба түүний дотроос Д.Цэдэвийн 2006, 2016 онуудад эрхлэн гаргасан Д.Нацагдоржийн түүвэр бүтээлүүд тун чиг арвин баялаг, мөн зарим газар утга зөв санагдав.
Тухайлбал, “Хэлхээгүй сувд” туужийг Б.Содном, Д.Цэдэв нар шинэ монгол үсэгт буулгасныг харьцуулан үзвэл, Б.Содномын судалгааны эмхэтгэлд:
“...Түүнээс нэг харахад хижээл эхнэр нэг жаалхан хүүхэн хоёр хүүхдийн дэргэд зогсож үзэн: Энэ чинь хүү юм болов уу, охин юм болов уу? гэнэ. Хүүхэн үзээд: Охин юм гэсэнд, охин болоод хүн болбол өргөж авснаас өөрийн болоод харин зүгээр юм, авъя авъя” гээд зохиол цааш үргэлжилдэг бол Д.Цэдэв хөрвүүлэхдээ:
“...Түүнээс нэг харахад нэгэн хижээл эхнэр, нэгэн жаахан хүүхэн хоёр хүүхдийн дэргэд зогсож авч үзэн хажуудаа тавиад түүнийг жаахан ийш тийшээ харж харилцан ярилцаж байгаа үзэгдэнэ. Долгор мөнхүү хүрднээсээ гарч ойр бүхий бас нэгэн хүрдэнд ороод хүрд эргүүлэгч болон сэмээр чагнахуй тэр хоёр хүүхдийг авъюу байюу хэмээн зөвлөлдөж байна.
Эхнэр: Ямар хүний хүүхэд юм бол хэмээнэ
Хүүхэн: Хэний хамаа байж уу, ядуу хүн тавьсан биз. Хөөрхийг аваачиж тэжээвээс ямар хэмээнэ.
Эхнэр: Аваачихуйд нэгд эгч чинь юу хэлэх бол, хоёрт хүн болж чадах юм болов уу хэмээнэ.
Хүүхэн: Хүн болохгүй яах буй. Хөөрхөн хүүхэд байна, авъя хэмээнэ.
Эхнэр: Хэдийнээ эгчтэй чинь Балжирын жаалыг өргөж авъя хэмээн хэлж байсан юм асан. Энэ чинь хүү юм болов уу, хүүхэн юм болов уу? хэмээнэ. Хүүхэн үзээд:
- “Хүүхэн юм байна” хэмээхүйд эхнэр: “Хүүхэн болоод хүн болбоос өргөж авснаас өөрийн болгоод харин зүгээр юм, авъя авъя” зэрэг зарим орхигдсон хэсгийг нэмэн оруулжээ.
Түүнчлэн Ц.Дамдинсүрэн шинэ үсэгт буулгасан “Харанхуй хад” өгүүллэгийг Д.Цэдэв, их зохиолчийн гар бичмэлээс буулгахдаа, хэрээсэлж дарсан хэсгийг нь нэмсэн ба зарим өгүүллэгт гаргагдаагүй үг, дутуу 84 хэсгийг нөхөж, эндүү ташаа уншигдсан үгсийг, залруулсан нь мянгантаа баярлууштай. Түүний учир бид Д.Цэдэвийн эмхэтгэлийг баримтлав.
Чихнү чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэлээрээ, чухаг тансаг урласан бүтээлийг олны хүртээл болгох гэсэн хүсэл зоригийг маань уншигч абугай ойлгоно гэдэгт итгэн санаа нэг амарч, эндүүрч ташаарсан бол яана хэмээн бас нэг уйтгарлаж товч бичив.
Дашрамд дурдахад “Ножо” хэвлэлийн газар нь, дэлхийн уран зохиолын яндашгүй далайгаас монгол болоод гадаадын шилмэл бүтээлийн сувдсаас түүж, их зохиолчийнхоо дуусаагүй туужаар (Хэлхээгүй сувд) нэрлэн, цувралаар гаргах гэж буйгаа уншигч олондоо дуулгахдаа таатай байна.
Сувд нь зовлонгоос үүддэгийг уншигч та мэдэх үү? Хясааны дотор элсний ширхгүүд орж гэмтээсний үр дагавраар “сувд” бий болдог гэнэ. (Гэмтээгүй хясаанаас сувд гарахгүй гэсэн үг.) Нялцгай биетний дотор “накар” хэмээх хэсэг бодис агуулагддаг агаад хясааны хавхлагын дотор санамсаргүйгээр элс ороход өөрийгөө хамгаалахын тулд хэдэн мянган накар ялгаруулан элсийг бүрхдэг байна. Үүний үр дүнд “үзэсгэлэнтэй сувд” бий болдог ажээ. Аугаа бүтээл зүгээр суусаар бичигддэггүйн олон түүхийг бид мэдэх билээ.
Ингээд уншигч таныхаа өмнө “Хэлхээгүй сувд” цувралын тэргүүн дэвтэр болох Дашдоржийн Нацагдоржийн “Хэлхээгүй сувд” нэртэй дуусаагүй тууж болон бусад өгүүллэгүүдийг “Байхгүй нэгийг эрэг гэж, ижилгүй нэгийг бодог гэж” өргөн барив.