Монгол

Энэхүү бүтээлд ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэн, СУИС-ийн Соёл, урлаг судлалын хүрээлэн хамтран 2016-2018 онд хэрэгжүүлсэн “Хатны булгийн нууц” төслийн хүрээнд Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын Хатны булгийн орчим хийсэн археологи, угсаатны зүйн хээрийн шинжилгээний үр дүнгийн талаар нийтлэв. Уг зохиолд Хатны булгийн нэрийг Чингис хааны аль нэгэн хатантай холбосоор ирсэн домог харьцангуй сүүл үеийнх болохыг угсаатны зүйн мэдээнээс гадна уг домгийн нэгэн бүрдэл болох “Хатны бунхан” гэгдэх хожуу үеийн суваргын үлдэц зэргээр нотлов. Шороон хэрмүүдийн үлдэц нь XV-XVI зуунд хийгдсэн болохыг лабораторийн аргаар хийсэн шинжилгээгээр тогтоов.Мөн энэ үеэс нэвтрэх болсон ил тавих оршуулгын хэлбэрийн “арслан” хэвтэш бүхий чулуун дарааст булш илэрсэн нь одоогоор манай археологийн судалгааны цор ганц үнэт хэрэглэгдэхүүн болоод зогсохгүй Хатны булгийн үндсэн дурсгал болох шороон хэрмүүдийн он цагийг тодруулах нэгэн баримт болно. Тиймээс энэхүү баян бүрдийн нэр нь тухайн цагийн домогт хатан Мандухай сайн хатантай холбогдох магадлал тун өндөр байна. Түүхэн газар зүйн харьцуулалтаас үзэхэд Мандуул хаан ширээнд өргөмжлөгдсөн“Хасарандайн зоо” гэгдэх газар Хатны булгаас 20 км зайд орших Хасар уул мөн гэж үзэв. Өнөболд ван Муулихай вангийн ах, дүү долоог хороосон “Долоодын толгой” гэгдэх газар эдүгээ Ханги багийн нутагт нэрээрээ байна. Ийнхүү бид археологи, түүхэн газар зүйн судалгаагаар Хатны булаг нь домогт Мандухай хатантай холбогдон ийнхүү нэрлэгдэх болсон гэж дүгнэсэн нь манай судалгааны шинэлэг тал болно. Мөн эдгээр шороон хэрмүүдийн үлдэц нь галт зэвсгээр эсэргүүцэх хамгаалалтын “бастион” цайзын хэв шинжтэй байгаа нь манай цэргийн түүхэнд чухал нэгэн нээлт болно гэж бид үзэв.Судалгаагаар Алтан улсын үед олон хулхи эдлэлээс ялгаж, улсын түшмэлийн тусгай тэмдэглэл хийсэн хүрэл толь, Мин улсын алдарт хөх, цагаан бүтэн шаазан, хүний нутагт үрэгдсэн байж болох дайчин эрийн хурууны оршуулга, Говийн хэв шинжит хүннү булшны малтлага гэх мэт шинэлэг зүйлүүд олон бий. Уншигч таны сонорт шинэ содон судалгаа хүргэж буйдаа бид баяртай байна.С.Өлзийбаяр, Б.Очир, Э.Уртнасан, Г.Одмагнай, Э.Батхуяг. Дорнод Монгол: Эрт, дундад үед (ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн 2013-2017 оны хээрийн судалгааны хэрэглэгдэхүүнээр). УБ., 2020.