Өнгөрсөн хатуу ширүүн түүхийн хүнд шалгуур сорилыг даван туулахын хэрээр өр нимгэн хүнлэг болж хатуужин хатаагдсан өвөг дээдэстээ зориулав.
БҮҮ МАРТ, ГЭХДЭЭ БҮҮ ӨШИЛ...
(Өмнөх үг)
Ийм нэгэн хууч түүхийг дурсан санаж бичив. Баруун хязгаарын ард түмний зуугаадхан жилийн өмнө туулсан, бодол эргэцүүлэл хөвүүлсэн хатуу ширүүн амьдралын тухай иймэрхүү хуучийг хэдхээн жилийн өмнө захын хөгшид дурсан өгүүлдэг байв. Бичээч бивээр санаж үлдсэнээ л хамж шимэн найрууллаа. Хэтрүүлсэнгүй, харин дутуудуулсан байж магад.
Хорьдугаар зууны Монгол орны түүх бол хятадын савраас мултрах гэж улайран хичээсэн ил далд хатуу ширүүн тэмцлийн түүх л байжээ.
Яах аргагүй хатуу хэцүү үеийн тухай бичиж буй учраас хатуу ширүүн зүйлсээс тойрон гарах аргагүй байв. Магад зарим уншигчдад дэндүү гэмээр аллага яргалал их мэт санагдаж мэдэх учир ийн учирлан байна. Баабар нэгэнтээ “Бүү март. Мартвал сөнөнө” хэмээсэн. Мартаж боломгүй зүйл гэж үнэхээр бий. Мартвал сөнөчих энүүхэнд. Тэртээ нэгэн цагт уруудан доройтож, харьд дарлуулж, элэг бариулж байсан түүх бол мартаж боломгүй түүх юм.
Гэхдээ мартахгүй байна гэдэг нь өш хонзон зангидна гэсэн үг биш. Цусан өшөө бол аль нэг нь бүр уг үндсээрээ алга болж байж л дуусдаг тун аюултай зүйл. Тийм учраас л өшийг өшөөр, цусан цангааг цусаар тайлдаггүй хэмээн ухаант ард түмэн маань хэлж сургаж иржээ. Өшийг өшлөөр тайлах гэсэн бүхэн эцэстээ өөрсдөө тэр өш хонзонгийнхоо золиос болдог түүхийг ч бас энд өгүүлэв. Түүнээс биш би хятадыг, хэн нэгнийг үзэн ядахыг номлосонгүй, харин энэ мэт түүхээ танин мэд, тэгээд бүү март, үргэлж сэрэмжтэй бай хэмээн түүх бидэнд сануулан өгүүлж буйг л уламжлав. Монголчууд маань ухаан сөгөөтэй, хүчирхэг байгаасай гэж хүсдэг ээ. Тэр хүсэл эрмэлзлээ ч шингээх гэж хичээлээ.
Зулын шаргал гэрэл анивалзаж, хууч хөөрөн суух хөгшдийн царай нэгэнтээ сүүдэртэн, нэгэнтээ гэрэлтэн, дуу хоолой нь гунигтай, ууртай, хонзонтой сонсогдож, нэгэнтээ бас бахтай урамтай болно. Энэхүү романдаа хуучнаар Засагт хан аймгийн Эрдэнэбишрэлт Засагт ханы хошуу, өнөө Говь-Алтай аймгийн Халиун сумын харьяат, аав Бандийн Баасан, ээж Халзан Хамарын Лхагва, авга ах Ж. Бяхаржав, З. Баттулга, хүргэн ах Я. Сэсээр, хуучнаар Урианхай дайчин бэйсийн хошуу, өнөө Бугат сумын харьяат, өндөр настан П. Дүнжмаа, Ж. Дарьхүү, Төгрөг сумын харьяат, дуучин Х. Батмэнд нарын хөөрсөн хуучийг өргөнөөр ашиглав. Зуугаадхан жилийн өмнө бидний өвөг дээдэс ямархан хатуу бэрхийг туулан давсныг аль болох ойрхон үзүүлэх гэхдээ аймшгийг аймшгаар нь, өш хонзонг өш хонзонгоор нь, бахдал хөөрийг бахдал хөөрөөр нь, бахархам сайхныг бас яг түүгээр нь харуулахыг хичээлээ. Оролдлого маань хэр болсныг уншигч олон шүүн тунгаах буй за.
Б.Номинчимэд
Улиастай. Баатархайрхан