Ойрад хэмээн дэлхий дахинд нэрлэгдэн хэвшсэн баруун Монгол ард түмний түүх нь Монголын түүхийн салшгуй нэгэн хэсэг мен. Зүүн, баруун Монгол буюу Халх, Ойрад цөмөөрөө л Бөртэ Чоно, Гоо Маралын удам, Алунгоогийн удам, Чингис, Хасарьн үр ач мен билээ. Дэлхий дээр байгаа Монголчууд хаана оршин амьдрах нь гол биш, бүгдээрээ нэг удамтай, нэг Монгол, бүгдээрээ ажил үйлс, санаа оноогоо цагямагт нэгтгэн бие, биеэ тэтгэн дэмжиж байж л сая монгол үндэстэн дэлхий дээр монголоороо үлдэх ёстой ажээ. Монголчууд бид Халх Монгол, өвөр Монгол, Буриад Монгол, Ойрад Монгол гэх мэтээр хуваагдан, нэг нэгийгээ ад үзэх өвчнеес салах учиртай.  

Ойрад Монголын түүх

'Bibliotheca Oiratica' цувралын энэ удаагийн дугаарт Г.Түмэндэлгэржав (1874-1938)-ийн мэндэлсний 140 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлүүдийг оруулжээ. Тус илтгэлүүд нь Г.Түмэндэлгэржавын уг гарал, намтар, улс төрийн түүхтэй холбоотой байхаас гадна Ойрад монголчуудын түүх, соёл болон XX зууны эхэн үеийн Ховдын хязгаарын түүхийн асуудлуудыг хөндсөн агуулгатай юм.  

Баруун Монголын түүх соёлын судалгаа

Далай хан Түмэндэлгэржав - 140

Энэхүү эмхтгэлд хэл бичгийн эрдэмтэн Х.Гаадан (1923-2007)-ы мэндэлсний 90 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлүүдийг оруулжээ. Хурлын илтгэлүүд нь Х.Гааданы намтар, шашин соёлын үйл ажиллагаа, түүний шинжлэх ухаанд оруулсан хувь нэмэр, судалгааны ажлуудыг судалсан байхаас гадна Баруун монголчуудын шашин соёл, хэл бичиг судлалын зарим асуудлыг хөндсөн байна.  

Шашин соёл, хэл бичиг судлалын асуудлууд

Х.Гаадан-90

Энэхүү бүтээл нь Торгууд гүнж Ниржидмаа (1907-1983) эмхтгэж Парис хотноо 1937 онд хэвлүүлсэн 'Монголын арван найман дуу шүлэг' (Dix-huit chants et poems mongols) номын орчуулга болно. Мөн зохиогчийн намтар болон тус номын тухай бичсэн эрдэм шинжилгээний дэлгэрэнгүй удирдтгал, тайлбарыг франц хэвлэлийн гэрэл зургийн хамтаар хэвлүүлжээ.  

Монголын арван найман дуу шүлэг

2012 онд тод бичиг судлаач эрдэмтэн Г.Жамъяаны мэндэлсний 80 жилийн ойд зориулан түүний туурвисан эрдэм шинжилгээ, заах аргын өгүүллүүдийг зохиогчийн бичсэн он дарааллын дагуу байрлуулан эмхтгэж уншигч олноо өргөн барьж байна. Ингэснээр нэгэн судлаачийн эрдэм шинжилгээний ажлын хөгжил, сэдвийн өөрчлөлт зэргийг тухайлан харах боломжтойгоос гадна залуу судлаач, оюутан залуучуудад чухал гарын авлага болно гэдэгт итгэж байна.  

Судлалын өгүүллүүд

Тод бичиг

Түүх соёл, хэл бичиг судлалын 'Тод номын гэрэл төв' нь эрдэм шинжилгээний зорилтот ажлын хүрээнд Монгол туулийн судалгаа, түүний өв уламжлалын асуудлыг хөндсөн эрдэм шинжилгээний хурал, ном бүтээлийг хэд хэдэн удаа хийгээд байна. Түүний дотор 'Жангар тууль судлал' -аар 2 удаагийн эрдэм шинжилгээний хурал, 6 бүтээл эрхлэн хэвлүүллээ.2015 оны 08 сарын 01-06 нд Улаангом хотноо 'Жангар судлал' олон улсын шинжилгээний хурал хуралдаж гадаад, дотоодын 20 гаруй эрдэмтэд илтгэл хэлэлцүүлсэн юм. Тус хурлыг Увс аймгийн ИТХ, Засаг даргын тамгын газар, Улаангом ИТХ, Засаг даргын тамгын газартай хамтран ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэн, Монголын их сургуулийн Монгол судлалын дээд сургууль. Оросын ШУА-ийн Хүмүүнлэгийн судалгааны хүрээлэн, Тод номын гэрэл тевеөс зохион байгуулсан билээ.Өвөр Монголын их сургуулийн хувьд 2013 опд Хөх хотноо, 2014 Шннжааны Хар-Усанд 'Жангар судлал'-ын хурал зохион байгуулсан бол 3 дахь Монгол улсын Увс аймгийн Улаангом хотноо хамтран зохион байгуулж байна. Хурал хөтөлбөрийн дагуу (хөтөлбөр нь тус номын 5-8 дахь галд буй) амжилттай байгуулагдав. 'Bibliotheca Oiratica' цувралын энэ удаагийн дугаарт тус хурлын илтгэлүүдийг эмхтгэн хэвлүүлж байгаа бөгөөд амжиж ирсэн илтгэлүүдийг оруулаа.

Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын эмхэтгэлүүд

Жангар судлал

&nbsp;Монголын 1921 оны хувьсгал, үйл хэрэгт оролцсон 138 Халимаг сургагчдын намтрын судалгаа, 6 халимаг сургагчийн 8 дурдатгал дурсамжаас бүрдсэн, тэднийг монголчуудад туслуулахаар явуулах болсон шалтгаан, хэрхэн бүрдүүлж, ямар зохион байгуулалтаар Монголд илгээснийг тодруулсан судалгааны ажил болно.&nbsp;

Монголын 1921 оны хувьсгалд оролцсон Халимаг сургагчдын намтрын судалгаа

Энэхүү эмхтгэлд хэл бичгийн эрдэмтэн Г.Жамъян (1932-1997)-ны мэндэлсний 80 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хуралд хэлэлцсэн 20 илтгэл, хурал дээр хэлсэн үгнүүд, мөн түүний эрдэм шинжилгээний бүтээлийн талаарх өгүүлэл, өмнө нь хэвлэгдэж байгаагүй болон эрдмийн зэрэг горилж бичсэн зохиолынх нь хураангуйг хэвлэсэн байна. Тус хурлын илтгэлүүд нь тод үсэг судлалын тулгамдсан асуудлыг хөндсөн агуулгатай байгаа нь тод үсгийн судалгаанд үнэ цэнэтэй юм.  

Г.Жамъян-80 Тод бичиг судлал

XVII зууны Монголын их соён гэгээрүүлэгч, бурхны шашны их хутагт Рабжамба Зая Бандида Огторгуйн далайн намтар, үйл ажиллагаанд үнэлэлт дүгнэлт өгсөн энэхүү зохиол нь Монголын түүх, шашин соёлыг сонирхон судлагч эрдэм шинжилгээний ажилтан их дээд сургуулийн багш оюутнууд өргөн олон уншигчдад зориулагдсан болно.    

Зая Бандида огторгуйн далай

Бух ноолдоон буюу Монголчуудын чөлөөт барилдаанЭрт үеэс монголчууд бөхийн хувцас хэрэглэлээ арьс ширэн эдээр хийдэг байсны илрэл МЭӨ III зууны үед Хүннү аймгийн бөхчүүд ямаа, гөрөөсний арьсыг тулмалж өвчөөд элдэж хийсэн өмсгөлтэй байсан явдал зөвхөн нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг байсантай холбоотой. Өгөөдэй хааны үед Хархорум хотод ирж барилддаr бөхчүүд арьсан шуудаг өмсөж байсан баримт мөн байдаг. Монгол улсын Увс аймгийн Баяд, Дөрвөд, Ховд аймгийн Торгууд, Урианхай, Хошууд, Захчин, Өөлд нар ХХ зууны эхэн хүртэл бөхийн нэгэн төрөл болох бух ноолдооноор барилддаг байжээ.

Бух ноолдоон

Тус бүтээлд 2023 оны 08 сарын 19-нд Увс аймгийн Улаангом хотноо хуралдсан Тод үсэг зохиосны 375 жилийн ой, Гандантэгчилэн хийдийн тэргүүн хамба агсан, хэл бичгийн ухааны доктор Х.Гааданы мэндэлсний 100 жилийн ойд зориулсан &quot;Баруун монголын бичиг, номын өв соёл&quot; ЭШ-ний хуралд хэлэлцсэн илтгэлүүдийг эмхэтгэн оруулсан болно.

Тод үсэг-375

Ланжуугийн Баруун Хойтын Үндэсний Их сургуулийн профессор, докторантын удирдагч багш, хэл бичгийн ухааны доктор Даржаагийн Батын бичсэн &quot;Жангар&quot; тууль, түүний соёлын хэвшил, уламжлал, &quot;Жангар&quot; тууль дахь уламжлалт хэмжүүрийн нэгж, дуу чимээ, үйл хөдлөл хийгээд өнгө зүс, тоо, зэр зэвсэг, хүчтэн, амьтны дүрслэлийн судалгаа болон Жангар судлалын онол арга зүйн асуудлыг хөндөн судалсан бүтээл юм.

Жангар

2018 оны 09 сарын 14-нд Ховд хотноо зохион байгуулсан Дөрвөдийн баруун гарын Зоригт хан аймгийн Мянгадын Дайчин засгийн хошууны засаг (1920-1924), Чандмань уулын аймгийн Хөхүй уулын хошууны дарга (1925), Чандмань уулын аймгийн анхны дарга (1925-1930) Дарьжавын Санжжав (1878-1931)-ын мэндэлсний 140 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлийн эмхэтгэл.&nbsp;

Чандмань уулын аймгийн анхны дарга Дарьжавын Санжжав

Шинжааны алдарт жангарч Пэрлээн Аримпил (1923-1994)-ын хайлсан &quot;Жангар&quot;-ын 17 бүлэг болон &quot;Жангарын магтаал&quot;-ыг жангар судлаач, нэрт эрдэмтэн Д.Таяа соронзон хальсанд 1991 онд бичиж авчээ. Дуу бичлэгээс цаасанд буулган 1999 онд Япон улсад, 2013 онд БНХАУ-д хэвлэгдсэн бөгөөд Монгол улсад анх удаа кирилл бичгээр хэвлүүлж буй бүтээл юм.