Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргадаг 'Монгол утга соёл' цувралын IX боть нь зан үйлийн аман зохиол буюу бэлгэ дэмбэрэл, цацал мялаалга, дом шившлэг, хараал зүхлийн үг болон хуримын зан үйлд холбогдох судалгаа бүхий удиртгал, тэдгээрийн түүвэр гэсэн 2 бүлэгтэй. Түүвэрт багтсан зан үйлийн аман зохиолыг цагаан толгойн дарааллаар дэслэн, түүвэрт гарч буй нутгийн аялгууны болон хуучин үг хэллэгийг тайлбарласан болно.    Хүн төрөлхтөн үүсэж бий болсон цагаасаа байгалийн элдэв үзэгдлийг даван туулж, зохицон амьдрахын тулд аливаа зан үйлийг бий болгож түүндээ итгэсээр иржээ. Эртний хүмүүсийн үйлддэг зан үйл нь анх үг хэллэггүй, хөдөлгөөн төдий зүйл байсан бөгөөд хүний оюун ухаан, үйл хөдлөл хөгжин дэвжихийн хэрээр зан үйлийг дагалдах аман зохиол бий болсон байна.      Аливаа зан үйлийн ёслол үйлдсэнээр байгалийн хүчийг тайтгаруулах, хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх, өвчин эмгэг эдгээх, элдэв аюулыг зайлуулах, бусдад хор хүргэх зэрэг явдал биеллээ олох боломжтой, тийм чадал шингэсэн байдаг мэтээр ойлгож байв. Гэхдээ ард түмний ухамсар, танин мэдэхүй өсөж, шинжлэх ухааны мэдлэг дэлгэрэх болсноор өдөр тутмын амьдралд нь элдэв мухар сүсэг, шашин шүтлэгийн нөлөө суларч зан үйлийн аман зохиол нь үгийн шидэд итгэх хүмүүсийн гэнэн хандлага, сүсэг бишрэлийн илэрхийлэл байхаа бараг больж, харьцангуй уран сайхны зориулалттай түүх соёлын өв болж үлдэж байна. Тиймээс энэхүү бүтээл нь монгол зан заншил, ахуй соёл, ардын аман зохиолтой танилцаж, энэ талаар ойлголт, мэдлэгтэй болохыг хүссэн олон нийт, оюутан залуус, багш судлаач гээд ер хэн бүхэнд зориулсан танин мэдэхүй, хэрэглээний болоод эрдэм шинжилгээний ач холбогдолтой юм.  

Зан үйл

Монсудар хэвлэлийн газраас 'Монгол утга соёл' нэртэй шинэ цуврал бүтээлийг эрхлэн гаргаж байгаа бөгөөд цувралын I ботид туулийн судалгаа бүхий удиртгал хэсэг, монгол ардын 17 тууль багтсан болно. Монгол ардын тууль хайлах зан үйл, туулийн гарал үүсэл, бүтэц хэлбэр, дүр, дүрслэх арга болон бусад улс үндэстний туулийн онцлогийг судлан оруулсан.   Тууль нь ард түмний бүтээл бөгөөд амнаас ам дамжин уламжлагдахдаа нутаг нутгийн онцлог шингэж, түгэн дэлгэрсэн, “туульч” хүн аялгуулан хайлдаг урлаг, уран зохиолын томоохон төрөл зүйл юм. Өөрийн авьяас билиг, хичээл зүтгэл, хүсэл сонирхлоороо туулийг сурч мэдэх, эсвэл өвөг дээдсээсээ удам залган туулийг аялгуулан хайлдаг хүнийг туульч гэнэ. Мөн тууль аман зохиолын том төрөл болохынхоо хувьд домог үлгэр, зүйр цэцэн үг, ерөөл магтаал, дуу, сацлын үг, бөөгийн дуудлага зэргийг дотроо багтаасан байдгаараа онцлог.   Дэлхий нийтээр “тууль” хэмээх үгийг “эпос” гэж нэрлэдэг. Эпос гэдэг нь грек хэлний хэлэх, өгүүлэх, хүүрнэх гэсэн утгатай үгээс гаралтай. Урлаг, утга зохиол хөгжсөн улсад өөрийн орны туулиас, ялангуяа баатарлаг туулиас сэдэвлэн жүжиг, дуурь, кино гэхчилэнгээр өнөөгийн цаг үед нийцүүлэн хөгжүүлж, олон нийтэд хүргэж байна. Монголчууд бид бүхэн ч гэсэн уг бүтээлд багтсан Жангар, Гэсэр, Эрийн сайн Хан Харангуй, Бум Эрдэнэ гэхчилэн 17 туультай танилцаж, соёл түүхээ танин мэдэж, өв уламжлал, ёс заншлын уг улбааг ухаарч, тэр хэвээр нь хав дарах бус энэ цаг үеийн шаардлагад нийцүүлэн хөгжүүлэх цаг иржээ.    

Тууль

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй 'Монгол утга соёл' цувралын 'Оньсого' хэмээх II ботид монгол ардын аман зохиолын 10.000 шахам оньсогыг багтааж, хэрэглээний үүднээс хүн, байгаль, ургамал, амьтны тухай гэсэн дөрвөн бүлэг болгон оруулж, номын удиртгал хэсэгт оньсогын үүсэл гарлын тухай болон бусад улс орны соёл, сэтгэлгээний онцлогийг оньсоготой холбон тайлбарлажээ.  Монгол оньсого нь ямар нэг зүйлийн нэрийг нууцалж, байр байдал, үүрэг зориулалт, үйл хөдөлгөөн зэрэг түүнийг төлөөлж чадах гол шинж чанаруудаар орлуулан дүрсэлж, бусдаар таалгадаг богино хэмжээний шүлгэн асуулт юм. Оньсого таалцах нь оюуны дасгал, цэцэн мэргэний шалгуур, шинэ зүйлсийг танин мэдэх зэрэг үүрэг зориулалттай. Эрт цагтаа монголчууд өдрийн ажил төрлөө дуусгасны дараа хот айлынхан нэгнийдээ цуглаж, хоёр тал болон оньсого таалцдаг байсан тухай судлаачдын тэмдэглэл олон бий. Тухайн үед хүмүүс оньсогоцох тоглоомд нийтээрээ идэвх сонирхолтой оролцдог байсан бол өдгөө нийгэм цаг үе өөрчлөгдөн оньсогын хэрэглээ багасаж, бага насны хүүхдүүдэд цээжлүүлж таалцах төдийхнөөр хязгаарлагдаж байгаа билээ.      Дэлхийн улс орнуудад ч гэсэн оньсогын хэрэглээ хумигдаж: цаг үе, техник технологийн хөгжилтэй уялдуулан телевиз радиогийн хөгжөөнт нэвтрүүлэг, гар утасны тоглоом, асуулт хариултын жижиг карт болгох зэргээр танин мэдүүлж байна. Тиймээс олон нийт, оюутан залуус, хэн бүхэн энэхүү номоос монголчуудын ахуй амьдрал, түүх соёл, сэтгэлгээний илрэл болсон оньсогын талаарх судалгаа болон бүрэн түүвэртэй танилцаж гадны улс орны туршилгаас үүдэн өнөөгийн цаг үедээ нийцүүлэн, хөгжүүлээрэй.    

Оньсого

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй Монгол утга соёл цувралын Домог хэмээх III ботид удам угсаатай холбоотой домог, түүхэн хүмүүсийн домог, газар нутаг, уул усны домог, хурдан хүлгийн домог, ардын дууны домог гэсэн 5 бүлэгт 500 гаруй монгол домгийг түүвэрлэн оруулснаас гадна домгийн судалгаа бүхий удиртгал хэсэгтэй.&nbsp;&nbsp;
Домог нь аман зохиолын бусад төрөлтэй харьцуулахад алив үйл явдлын учир шалтгааныг тайлбарласан, харьцангуй түүхэн шинжтэй гэдгээрээ онцлог юм. Тодруулбал, газар усны тогтоц, үүсэл гарал болон хүний амьдралд тохиолдож өнгөрсөн онцлог, түүхэн үйл явдлын тухай хүүрнэл яриа уран сэтгэмжээр баяжигдан ам дамжсаныг домог гэнэ. Домог нь тухайн үйл явдалд оролцсон буюу түүнийг нүдээр үзсэн хүний дурсамж ярианаас үүсдэг.&nbsp;
Цаашид ам дамжин яригдахдаа өгүүлэгч этгээдийн сэтгэгдэл, сэтгэлийн хөдөлгөөн, үнэлэлт дүгнэлт зэрэг хувийн шинж чанартай зүйл нь аажмаар гээгддэг. Ингээд нэг болон хэсэгхэн хүнд хамааралтай биш болж, бүхий л хүмүүсийн сонирхлыг татах мэдээ баримтыг агуулсан яриа болж хувирна. Тиймээс домог нь ахуй соёл, зан заншил хийгээд түүхийн болон танин мэдэхүйн мэдлэг олгоход тустай. Мөн газар усны тухай домог тус бүр аль аймагт байдгийг нь дурдсан тул аялагч, жуулчдад хөтөч болох төдийгүй хэн бүхэнд танин мэдэхүйн ач холбогдолтой.

Домог

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй 'Монгол утга соёл' цувралын 'Домог үлгэр' хэмээх IV ботид судалгаа бүхий удиртгал хэсгээс гадна ертөнцийн үүсэл: сансар огторгуй: мод ургамал: хүн ба хүнчилсэн амьтан: шашин шүтлэг, бурхад: соёл ахуй: мал, амьтан, араатан жигүүртний тухай гэсэн 7 бүлэгт 300 орчим домог үлгэрийг хувилбарын хамтаар оруулсан.  Орчлон ертөнц, байгаль нийгмийн юм үзэгдлийн гарал үүсэл, учир шалтгаан зэргийг тайлах гэсэн эртний хүмүүсийн хүсэл эрмэлзлээс улбаалан аяндаа зохиогдсон уран сэтгэмжит зохиолыг домог үлгэр гэнэ. Домог үлгэр (myth)-ийг судлаачид үлгэр (folktale) болон домог (legend)-ийн нэг хэсэг мэтээр хамааруулан судалсаар өнөөг хүрсэн тул уншигчид тэр бүр тусдаа бие даасан судлагдахуун гэдгийг нь мэддэггүй. Энэ гурвын ялгааг нь цухас дурдвал, домог үлгэр нь байгалийн үзэгдэл, юмсын үүсэл, учир шалтгааны талаар итгэл үнэмшил төрүүлэхүйцээр тайлбарласан байдаг бол домог нь түүхэн бодит хүн, түүхэн үйл явдал, газар усны тухай тодорхой цаг хугацаа, орон зайд учирзүйг тайлан өгүүлсэн байдаг. Харин үлгэр нь энгийн ардын төлөөлөл болсон дүрүүдтэй, ард олны үзэл санааг тусгасан сургаалын шинжтэйгээрээ онцлог.   Дэлхийн улс орнууд ч гэсэн орчлон ертөнц, юмс үзэгдлийг тайлбарлан таних гэсэн домог үлгэрүүдтэй. Тэдгээр улс орны домог үлгэрийн үүсэл хөгжил, бүтээл туурвилаас харахад монголчууд бид бүхэнд ч бусдад домог үлгэрийнхээ талаар ойлголт өгөх, түүгээрээ дамжуулан хэл соёл, ёс уламжлалаа таниулах өргөн боломж байна. Тодруулбал, Домог үлгэр (ардын аман зохиол) бол зөвхөн цаасан дээр бичигдсэн, хадгалан уламжлуулах, цээжлүүлэх зүйл биш гэдгийг нэн тэргүүн ойлгох хэрэгтэй. Ялангуяа техник технологи хөгжсөн өнөө үед бид домог үлгэрээ бусад орны жишгээр (үгийн сүлжээ, хүүхдийн тоглоом, электрон тоглоом, кино, мэдээллийн сайт гэх мэт) хөгжүүлэх шаардлага зайлшгүй байгаа юм. Тиймээс ч уншигч та бүхэн энэхүү бүтээлээс өөрийн улс орныхоо домог үлгэрийг сайтар танин мэдэж, цаг үетэйгээ нийцүүлэн хөгжүүлж, дэлхий нийтэд таниулаарай.  

Домог үлгэр

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй 'Монгол утга соёл' цувралын V дахь бүтээл болох 'Үлгэр'-т монгол ардын 200 гаруй үлгэрийг амьтны үлгэр, шидэт үлгэр, баатарлаг үлгэр, аж байдлын үлгэр, хошин үлгэр гэсэн 5 бүлэгт ангилан оруулсан. Мөн монгол ардын үлгэрийн гарал үүсэл, агуулга, бүтэц хэлбэр, дүр, дүрслэх арга, ач холбогдол, үлгэр хэлэх ёс болон бусад улс үндэстний үлгэрийн онцлогийг судалсан удиртгал хэсэгтэй.  Үлгэр нь ард түмний зохиол бөгөөд амнаас ам дамжин яригддаг, сонирхолтой үйл явдлыг элдэв дүрслэл, уран сэтгэмжээр илэрхийлж хүүрнэн өгүүлдэг ард олны хамгийн сайн мэддэг, аман зохиолын төрөл юм. Дэлхийн улс үндэстнүүдийн үлгэрийн сэдэв, үйл явдал нь нийтлэг хэдий ч өөрийн гэсэн өвөрмөц утга санаа, дүр дүрслэл, хэл найруулга, онцлогтой байдаг. Монгол үлгэр нь ард түмний үндэсний онцлог, хэл яриа, ахуй амьдрал, ёс заншил, сэтгэлгээ, байгалийн байдал, нийгмийн харилцаа ба мал аж ахуй, нүүдлийн амьдралыг тусган харуулдаг. Тиймээс энэхүү номонд багтсан монгол ардын үлгэрүүдтэй уншиж танилцсанаар соёл, зан заншлаа танин мэдэх, уламжлан хөгжүүлэх болон түүх, хэлзүйн мэдлэгтэй болох зэрэг олон талын ач холбогдолтой.   Нэмж хэлэхэд, энэхүү бүтээлийн удиртгал хэсгээс дэлхийн улс орнууд үлгэрийн аман болон бичгийн хэлбэрээс улбаалан агуулга, мөн чанарыг хадгалж, нийгэм, цаг үеийн өөрчлөлттэй нийцүүлэн яаж хөгжүүлж байгааг уншихад үнэхээр сонирхол татам. Тодруулбал, үлгэрээс сэдэвлэн хүүхэлдэйн кино, бүжгэн жүжиг, анимешн зэрэг дэлгэцийн бүтээл хийснээс авхуулаад үлгэрийн дүрийг хүртэл хэрхэн тухайн цаг үед нь үлдээж, мартагдуулахгүйгээр энэ цаг үеийн хүмүүстэй таниулж буйг харж болох юм. Монголчууд бид бүхэн ч гэсэн дэлхийн улс орны жишгээс суралцан, ардын аман зохиолоо дэлгэрүүлэн, хөгжүүлэх нь зүйтэй биз ээ.  

Үлгэр

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргадаг 'Монгол утга соёл' цувралын 'Ертөнцийн гурав' хэмээх VI боть нь монгол ардын 3000 гаруй ертөнцийн гурвыг багтаасан түүвэр болон утга агуулга, хэлбэр бүтэц, хувилбар үүсэхийн учир, зарим улс орны гурвалсан шүлгийн онцлогийг соёл, сэтгэлгээтэй нь холбон тайлбарласан судалгаа бүхий удиртгал хэсэг, үг хэллэгийн тайлбарын хавсралт хэсгээс бүрдэнэ.   Ертөнцийн гурав нь байгалийн үзэгдэл, нийгмийн хөгжил, аж байдлын бодит туршлагаас хүмүүсийн таньж мэдсэн зүйлсийг нийтлэг зүй тогтлоор нь гуравлан нэгтгэсэн богино хэлбэрийн шүлэг буюу ардын аман зохиолын нэг төрөл юм.   Юмс үзэгдлийг өнгө зүс, бөх хэврэг, хүнд хөнгөн, үнэн худал, сайхан муухай, олон цөөн, хатуу зөөлөн, баян хоосон, илүү дутуу, хол ойр, тустай тусгүй, жигтэй жиггүй, гайхамшиг гутамшгаар нь гэхчилэн гурав гурваар багцлан хураадаг. Сэдвийн хувьд ардын ахуй амьдрал, зан заншил, шашин, үзэл санааны нь тухай дийлэнх байх бөгөөд хийсвэр ойлголтын талаарх ертөнцийн гурав ч бас нэлээд байна.   Одоо цагт дан ганц ертөнцийн гурав ч гэлтгүй ер нь аман зохиолын төрөл зүйлс хүмүүсийн хэрэгцээнээс гарч байгаа бөгөөд ертөнцийн гурвын тухайд цэцэрлэг болон бага ангийн хүүхдүүдэд хэл яриаг нь баяжуулах, ой тогтоолтыг нь сайжруулах зэргээр хязгаарлагдмал хэрэглээтэй байна. Ертөнцийн гурваар дамжуулж олон зүйлийг таньж мэдэх боломжтой тул энэ нь мэдлэг, мэдээллийн чухал ач холбогдолтой. Тиймээс ертөнцийн гурваар дамжуулан монголчуудын байгаль, нийгмийн үзэгдлийн талаарх ойлголт, мэдлэг мэдээллийг олж авах, цааш нь хөгжүүлэх хүсэлтэй хэн бүхэнд энэхүү бүтээлийг зориулж байгаа болно.  

Ертөнцийн гурав

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргадаг 'Монгол утга соёл' цувралын VII боть 'Аман наадгай'-д 400 гаруй түргэн хэллэг, 60 гаруй тоглоом наадгайн үгийг хувилбарын хамтаар оруулснаас гадна хэл зүгшрүүлэх хэллэг, тоглоом наадгайн үг гэж юу болох, тэдгээрийн ач холбогдол, онцлог шинж, өвөрмөц дүрслэл зэргийг тодруулан, зарим улс орны хэл зүгшрүүлэх хэллэг, тоглоом наадгайн үгийн талаар хамт оруулж өгсөн нь уншигч олонд цогц мэдлэгийг олгоно.  Ардын аман зохиолын ихэнх төрөл зүйл бүх насныханд зориулагдсан байдаг бол амьсгал уртасгах үг, жороо үг, түргэн хэллэг, зугаа үг зэрэг нь хүүхэд багачуудын дунд идэвхтэй хэрэглээтэй байдаг. Эдгээр нь тус бүр тодорхой үүрэгтэй бөгөөд харилцан уялдаатай. Тухайлбал, түргэн хэллэг, амьсгал уртасгах үг нь хүүхдийн өгүүлэх эрхтний үйл ажиллагааг сайжруулан, хэлний согогийг засаж, үгийг цэвэр тод, зөв хэлүүлж сургадаг бол жороо үг, зугаа үг зэрэг нь үг холбон найруулах, учирзүйн дараалалтай ярьж сурахад тусалдаг. Тиймээс энэхүү номоос тус бүрийнх нь утга, үүрэг, хэрэглээ, ач холбогдлыг дэлгэрүүлэн харах боломжтой. Мөн аман наадгайн түүвэрт гарч буй нутгийн аялгууны болон хуучны, хэрэглээ нь багассан үг хэллэгийн тайлбарыг хавсаргасан тул утга агуулгыг ойлгож мэдэхэд илүү дөхөмтэй болох юм.  Хэсэг бүлэг хүмүүст бус монгол аман наадгай, үгэн тоглоомын талаар ойлголт, мэдлэгтэй болох гэсэн хүүхэд багачууд, оюутан залуус, эрдэмтэн багш гээд сонирхож буй ер хэн бүхэн энэхүү номоос дэлгэрүүлэн үзээрэй.  

Аман наадгай

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй 'Монгол утга соёл' цувралын 'Ерөөл магтаал' хэмээх VIII ботид монгол ардын ерөөл, магтаалын гарал үүсэл, агуулга бүтэц, дүрслэх арга, ерөөл магтаал хэлэх дэг, тэдгээрийн ач холбогдол, зарим улс орны ерөөл, магтаалын тухай судалгааны хэсэг болон монгол ардын 200 гаруй ерөөл магтаалыг сэдэв агуулгаар нь 2 бүлэг болгон орууллаа.  Ерөөл нь аливааг магтан, ирээдүйн сайн сайхныг хүсэн бэлгэддэг бол магтаал нь аливаа зүйлийн одоогийн шинж байдлыг олон талаас нь магтан сайшааж хэлдэг аман зохиолын төрөл юм. Монгол ардын ерөөл, магтаалаар дамжуулан хүмүүсийн сэтгэлгээ, ажил хөдөлмөр, ард түмний зан үйл, ёс заншил, аливаа юмны шинж байдал, ан амьтан, мал сүрэг гэх мэт монгол ахуйн тухай болон түүний учир зүйг танин мэдэж болно.   Даяаршиж буй өнөө үед нийгмийн хөгжлийг даган хэрэгцээт зүйлсийн ерөөл магтаал, урлаг, ажил мэргэжил, төрийн хүндэт ёслол зэргээр ерөөл, магтаалын сэдэв улам өргөжин хөгжсөөр байна. Мөн ардын язгуур урлагийн хамтлаг болон чуулгууд ерөөл, магтаалыг тайзны уран бүтээл болгон танилцуулж буй нь дэлхий дахинаа өндрөөр үнэлэгдэх болсон. Энэ нь ерөөл, магтаалын төрлийг олон нийтэд таниулах, түүнийг уламжлан хөгжүүлэх хөгжлийн нэгэн шат бөгөөд цаашид ч энэхүү бүтээлтэй танилцаж, сайтар судалж мэдсэнээр орчин үеийн шинэ хэлбэрээр хөгжүүлэх боломжийг нээж өгөх юм.  

Ерөөл магтаал

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргадаг 'Монгол утга соёл' цувралын IX боть нь зан үйлийн аман зохиол буюу бэлгэ дэмбэрэл, цацал мялаалга, дом шившлэг, хараал зүхлийн үг болон хуримын зан үйлд холбогдох судалгаа бүхий удиртгал, тэдгээрийн түүвэр гэсэн 2 бүлэгтэй. Түүвэрт багтсан зан үйлийн аман зохиолыг цагаан толгойн дарааллаар дэслэн, түүвэрт гарч буй нутгийн аялгууны болон хуучин үг хэллэгийг тайлбарласан болно.    Хүн төрөлхтөн үүсэж бий болсон цагаасаа байгалийн элдэв үзэгдлийг даван туулж, зохицон амьдрахын тулд аливаа зан үйлийг бий болгож түүндээ итгэсээр иржээ. Эртний хүмүүсийн үйлддэг зан үйл нь анх үг хэллэггүй, хөдөлгөөн төдий зүйл байсан бөгөөд хүний оюун ухаан, үйл хөдлөл хөгжин дэвжихийн хэрээр зан үйлийг дагалдах аман зохиол бий болсон байна.  Аливаа зан үйлийн ёслол үйлдсэнээр байгалийн хүчийг тайтгаруулах, хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх, өвчин эмгэг эдгээх, элдэв аюулыг зайлуулах, бусдад хор хүргэх зэрэг явдал биеллээ олох боломжтой, тийм чадал шингэсэн байдаг мэтээр ойлгож байв. Гэхдээ ард түмний ухамсар, танин мэдэхүй өсөж, шинжлэх ухааны мэдлэг дэлгэрэх болсноор өдөр тутмын амьдралд нь элдэв мухар сүсэг, шашин шүтлэгийн нөлөө суларч зан үйлийн аман зохиол нь үгийн шидэд итгэх хүмүүсийн гэнэн хандлага, сүсэг бишрэлийн илэрхийлэл байхаа бараг больж, харьцангуй уран сайхны зориулалттай түүх соёлын өв болж үлдэж байна. Тиймээс энэхүү бүтээл нь монгол зан заншил, ахуй соёл, ардын аман зохиолтой танилцаж, энэ талаар ойлголт, мэдлэгтэй болохыг хүссэн олон нийт, оюутан залуус, багш судлаач гээд ер хэн бүхэнд зориулсан танин мэдэхүй, хэрэглээний болоод эрдэм шинжилгээний ач холбогдолтой юм.  

Монгол утга соёл (9 бүтээлт цуврал)