'Аав нь аймагт цагдаа хийж, ээж нь хөлдүү үхрийн мах зарж, өөрөө сургууль дээрээ бүжиг давтдаг' хүүхдүүд байвал монгол хэлээ сайн сурах хэрэгтэй. Харин аав нь аймагт цагдаагаар ажилладаг, ээж нь үхрийн хөлдүү мах зардаг, өөрөө сургууль дотроо бүжиг давтдаг' хүүхдүүд бол бусад хичээлээ түлхүү анхаарч болно. Тус гарын авлагад сурагчдын мэдвэл зохих ойлголт, ангилал, жишээ зэргийг түүвэрлэн оруулсан бөгөөд хүүхдүүд та бүхнийг монгол хэлний хичээлдээ улам сайн, улам дуртай болоход энэ ном тусалж, чиний шинэхэн 'нөөц багш' болно гэдэгт итгэлтэй байна.  

Монгол хэлний лавлах

Хүн төрөлхтний хөгжлийн шатны гишгүүр нь физик болжээ. Физикийн ач тусаар жигүүртэн шувуу гар утас болон хувирч, тэмээн жингийн цуваа галт тэрэг болон хурдалж байна. Өргөх, унахын ухааныг олсноор цахилгаан шат эгшингийн төдийд зорчигчдыг 'уулын оройд' гаргаж эхэлсэн бол эрчис, долгисын учрыг таньснаар лааны гэгээ лампны гэрлээр солигдож, өртөөний алба өргөн интернетэд ялагдав. Энэ бүхэн биелэл болоход дээр дурдсан 'орооцолдсон томьёонууд' хэрэг болсон бөгөөд одоо ч хэрэг болж, цаашид ч хэрэг болсоор байх нь.  

Физикийн лавлах

Тэрбум давсан Энэтхэгчүүд 15 хэлээр, Лаосын 4 сая гаруйхан хүн 45 хэлээр ярьж, бичиж болоод байхад бид яагаад хос бичигтэй байж чадахгүй билээ. Монгол бичиг нь зохиомол дүрэм цөөнтэй учир сурахад хялбар байдаг. Эртний бичиг учраас эдүгээ бичлэг, дуудлагын нэлээд зөрүүтэй болсон нь 'төрөлх бичгээ төвөгшөөхөд' хүргэдэг бололтой. Үнэхээр тийм үү, гэтэл үгүй мэт. Англи хэлрүү хошуурагчид 'daughter' гэж бичээд [dɔ:t∂] гэж уншихаасаа төвөгшөөхгүй мөртлөө 'шибуга' гэж бичээд [шувуу] гэж уншихаас төвөгшөөх нь 'хачирхалтай' санагдах юм. Ямар ч улс, үндэстний хэл, соёлыг тийм, ийм гэж шүүмжлэх нь таагүй зүйл. Харин сайн сурч, сайтар ашиглах нь чухал.   Хүүхдүүд ээ! Монгол оршихуйн нэгэн баталгаа нь монгол бичиг маань юм шүү. Тиймээс эх хэлээ эрхмэмлэн сурч, эрдэмтэн мэргэд болоорой.  

Үндэсний бичгийн лавлах

Зуны амралтаар өвөөгийндөө очихоор Улаанбаатараас хөдөөг зорьсон хүү 1400 км газрыг автомашинаар 2 хоног явсан бол дэлхийгээс нар хүртэл 149597870 км замыг энэ хурдаараа туулна гэж төсөөлбөл 213711 хоног буюу 585 жилийн туршид явах нь байна. Дэлхийн хамгийн чийглэг уур амьсгалтай газар болох Хавайн Кауан арлын Вома мам ууланд жилийн 350 хоногийн турш хур тунадас унадаг гэнэ. Харин хуурай уур амьсгалтай Атакамын цөл дэх Чилийн Колма хотод 1971 он хүртэл 400 жил хур тунадас ороогүй байна. Энэ мэт сонин хачин зүйлс бидний амьдарч буй ертөнцөд олон байдаг. Бид ямар дэлхийд, ямар газар, ямар нөхцөлд, хэрхэн амьдарч буй талаар газарзүйн хичээл чамд дэлгэрэнгүй танилцуулах болно.   Байгаль орчин, одон орон, хүн төрөлхтөн зэрэг энэ ертөнц дээр оршин тогтнодог бүхий л зүйлс өөр өөрсдийн гэсэн онцлогтой. Дэлхий ертөнц гэдэг бол тэр чигээрээ нууцаар дүүрэн орчин ажээ. Монголчууд бид хүүхэд ахуй наснаасаа л үзэсгэлэнт байгаль, амьтан ургамалтайгаа ойр өсдөг. Тэр ч утгаараа байгаль дэлхийн нууц, утга учрыг мэдэхийг ихэд сониучирхдаг шүү дээ.   Тэгвэл дэлхий ертөнцийн талаарх сонин хачныг 'Хичээлүүдийн лавлах'-уудаасаа уншаарай. Хамгийн сонирхолтой гэсэн хэсгээ хэзээ ч мартахгүйгээр мэдлэг болгон өөртөө үлдээж, түүнийгээ цаашид гүнзгийрүүлэн судлах хэрэгтэй. Газарзүйн хичээл их сонирхолтой шүү!  

Газар зүйн лавлах

Шинжлэх ухааныг далай гэж сэтгэвэл томоохон цутгалуудын нэг нь биологи юм. Биологийг мөрөн гэж төсөөлбөл агропедиа, анатоми, биоархеологи, биохими, молекул биологи, биогеохими, биомеханик , биофизик, биотехнологи, органик хими, ургамал судлал, эсийн биологи, хөгжлийн биологи, экологи, эволюци, генетик, гистологи, иммунологи, анагаах ухаан, микробиологи, палентологи, патологи, философи, вирусологи, амьтан судлал зэрэг олон гол, горхи түүнд цутгадаг.   Эрдэм номын их далайг гатлахаар зэхэж, тэр тусмаа биологи мөрнөөр аялахаар бэлтгэлээ базааж буй сурагч хүүхдүүд та нартаа хөтөч болгон энэхүү гарын авлагыг эмхэтгэн илгээж байна. Энд биологийн хичээлээр зайлшгүй мэдвэл зохих сэдвүүдийг багцлан оруулж, нэр томьёо, тодорхойлолт, схем, хүснэгт, генетикийн бодлого бодох аргачлал, зүй тогтлыг энгийн ойлгомжтой байдлаар үзүүлэхийг зорьжээ. Тус лавлах биологич болохыг зорьж буй, биологийн хичээлээ олйгож мэдэхийг хүч буй хэн бүхэнд зориулагдана.  

Биологийн лавлах

Түүх бол элэрсэн баларсан он цагийн хэлхээ биш энэ үеийнхний бичмэл багш, ирээдүй хойчийн алдар бахархал юм. Өчигдөр гаргасан алдааг маргааш давтахгүйн тулд түүхийг судалдаг. Иргэнийг хүмүүжүүлэхээс эхлээд төрийг төлөвшүүлэхэд хүртэл түүхийн ач холбогдол оршино. Тэгэхээр бид өмнөх үеийнхэндээ түүхэн зүхлийн үүднээс биш түүхэн ухаарал, түүхэн сургамжийн үүднээс хандах нь чухал. Уг лавлахад монголын түүхийн үечлэл, товчоон, дэлхийн болон бүс нутгийн түүхэнд монголчуудын гүйцэтгэсэн үүрэг, монголын хаад, монгол төрийн гарамгай зүтгэлтнүүд, оролцсон дайн байлдаан, монгол улсын бүхий л үеийн төрийн байгууламж, хүн төрөлхтний хөгжилд саад болсон томоохон үйл явдлууд зэрэг түүхийн гол гол үйл явдлуудыг хүснэгт, диаграммаар харуулсан байна.  

Түүхийн лавлах

Химийн шинжлэх ухаан бол бидний зохиосон бас нэгэн хэл юм. Энгийн жишээ гэвэл, монголоор 'Ус' гэдэг бодисыг англиар 'Water', оросоор 'Воды', германаар 'das Wasser', италиар 'Acqua', химийн хувьд Н20 гэдэг билээ. Тэгэхээр химийн хичээлд амжилттай суралцах нь дэлхийн аль ч оронд ойлгогддог түгээмэл нэгэн хэлийг сурч буй явдал ажээ.   Сүү гашилна, ус гашлахгүй. Мод шатна, алт шатахгүй. Шил хагарна, даавуу хагарахгүй. Энэ мэт энгийн үзэгдлүүдийн дотоод хувирлыг хими хэлж өгдөг ажээ. Химийн 100 гаруй төрлийн элементийн тоо томшгүй олон атомууд өөр хоорондоо учир шалтгаанаар нэгдэн нийлсэн нь ертөнц юм. Тиймээс биднийг химийн утгаар харвал бодисоор амьсгалж, бодис идэж, бодис өмсдөг 'хүн' хэмээх нэртэй бодисуудын нэгдэл юм.   Оршин байгаа бүх эд зүйлсийг биет гэх бөгөөд биет нь бодисоос тогтдог болохыг химичид нээж, улмаар бодисуудын найрлага, бүтэц, шинж чанар, хувирлыг химийн шинжлэх ухаан судалж иржээ. Бодисууд ямар ашигтай, юунд хэрэглэж болохыг нь шинжлэн тогтоосноор урьд өмнө нь байгаагүй бензин, резин, эм тариа, цавуу, гутлын тос, шүдний оо, уруулын будаг, Punch, 370 ундаа зэргийг химичдийн эрдмээр гарган авч, бидэнд бэлэглэсээр байна.  

Химийн лавлах

'Хэлгүй бол хөлгүй. Хэл сур, хэл сур' гэж ээж аав, ах эгч, багш нар чинь шавдуулж байна уу. Энэ их чухал зүйл. Даяарчлагдаж байгаа XXI зуунд гадаад хэл нэн ялангуяа англи хэл хамгийн чухал 'хэрэглээ'-ний нэг болоод байна. Гадаад хэл мэдэхгүй бол хүссэн газартаа ажиллаж, аялж, суралцахад тун бэрх. Учир нь энэ бүгдийг гүйцэтгэхэд англи хэлний мэдлэг чинь хамгийн чухал шалгуур байх болно. Одоо үед дэлхийн хүн амын 14,3% буюу 1,2 тэрбум орчим хүн англи хэлээр ярьж, бичиж, уншиж байна. Энэ бол бага тоо биш. Гадаад харилцаа, гадны мэдээ мэдээлэл бол тухайн байгууллага, ажилчны хөгжих гол үндэс сууриудын нэг. Тиймээс аливаа нэг албан байгууллагын бүхий л ажилчин, албан хаагчдыг гадаад хэлтэй байхыг 'өнөөгийн' нийгэм шаардаж байна. Тус гарын авлагад англи хэлний бүхий л дүрмийг багтаан тайлбарласнаас гадна олон улсад авдаг англи хэлний шалгалтуудын талаар товч дурдсан болно.  

Англи хэлний лавлах

8 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 009 010 002 018. Энэ бол 'Найман сэтгэшгүй есөн тэрбум арван сая хоёр мянга арван найм' гэдэг тоо юм. Тооны машинд багтахгүй энэ мэт их тоог нүүдэлчин монголчууд тоолж, нэрлэж байжээ.   Энгийн хүмүүс А гэдэг зүйлийг А чигээр нь ойлгодог бол математикч, математик сэтгэлгээтэй хүмүүс аливааг олон янзаар ойлгож, тайлбарлаж, хэрэглэдэг байна. Тийм учраас математик сэтгэлгээтэй хүмүүс амьдралд тохиолдох ээдрээтэй асуудлуудыг олон талаас нь харж, зөв шийдэл, гаргалгааг олж чадах нь олонтаа.   Математикийн хичээлд сайн хүүхдүүд аливаа зүйлийг тоолж, хэмжиж, тооцож, бүлэглэж, сэлгэж, харьцуулж, дундажлаж, төсөөлж, дүрсэлж, зураглаж, загварчилж, хялбарчилж, хурааж, хувиргаж, орлуулж, хязгаарлаж, системлэж, ерөнхийлж, нарийвчилж, магадлаж, шинжилж, тодорхойлж, томъёолж, баталж, дүгнэж, сэтгэж сурдаг байна. Эдгээр арга, чадварыг эзэмшсэн хүн асуудлыг ухаалгаар шийдэж, ажлыг хялбар хийдэг давуу талтай. Мөн сурагчид та бүхний хувьд бусад хичээлээ ойлгоход ч дөхөм болно шүү.  

Математикийн лавлах

Газар нутгийн хэмжээгээр дэлхийг тэргүүлэгч, хүн амын тоогоор айрагдагч мөнхийн хөршийнхөө хэл, бичигт сайтар суралцах нь бидэнд тустай.   Хэл, бичиг гэгчийг гаднаас нь харахад ердийн харилцааны хэрэглүүр боловч дотроос нь ажвал тухайн улс түмний түүх соёл, үзэл сэтгэлгээ, оюун ухааны хэмжүүр нь юм. Нэг мянган үгийн хэмжээнд харилцдаг ард түмэн байхад нэг түмэн үгээр ярилцдаг хүн зон байх жишээтэй. Тэдний хэл, сэтгэхүйн багтаамжийг тэр хоёр тоогоор хэмжиж болно. Хуучин дэлхийг хурааж явсан соёлт их гүрэн, сод мэргэн дээдсийнхээ ачаар бид баялаг монгол хэлийг өвлөн үлдсэн нь юутай азтай. Монгол хэлээ сайн сурах нь гадаад хэл сурахын суурь юм. Яг л толинд тусах дүрээ харахтай ижил өөрийн эх хэл, оюун сэтгэхүйгээс илүүтэйгээр харь хэлийг эзэмших боломжгүй гэдэг. Гадаад хэлийг сурах нь өөрийн эх хэлийг судлахтай адил зарчимтай. Эхлээд үндсэн хэрэглэгдэхүүн үгсийг холбон ойлгож илэрхийлэх, цаашдаа үгсийн санг нэмэгдүүлэн хүндэвтэр, онцлог нөхцөлүүдийг ойлгож илэрхийлэх, улмаар тухайн улс түмний сэтгэлгээнд байдаг нарийн зүйлсийг ойлгож хэрэглэх дарааллыг анхаараарай.  

Орос хэлний лавлах

Сургуульгүй, эмнэлэггүй, цагдаагүй, гэр бүлгүй, аймаг хотгүй, хил хязгааргүй, замын хөдөлгөөний дүрэмгүй, хүний эрхийн тунхаглалгүй, бүр цаашлаад хувцас хунаргүй, бичиг үсэггүй, нэр ус ч үгүй... Энэ бол 'нийгэмгүй' байдал юм. Эрт урьдын цагаас хүн төрөлхтөн он жилтэй уралдаж, орон зайтай тэмцэлдсээр өнөөгийн нийгмийг зохион бүтээжээ. Зохион бүтээлтийнхээ үр дүнд хүн гэгч зүйл өөрөө байгалийн амьтан, төрийн иргэн, эрх зүйн этгээд, эдийн засгийн хэрэглэгч, шашны сүсэгтэн, философийн бодгаль, урлагийн дүр, улмаар нөхрийнхөө эхнэр, хүүгийнхээ ээж, сургуулийнхаа төгсөгч нь гэсээр орооцолдсон олон харилцаанд хүлэгдэв. Ийнхүү нийгэм олон талтай, ач тустай, адал явдалтай, эргэлзээтэй, ээдрээтэй, гайхамшигтай, гайтай олон зүйлийг багтаасан 'хүний бүтээсэн хийсвэр байгаль' болон сүндэрлэж, бид дунд нь алмайран зогсоход хүрчээ. Энэ бүхнийг танин мэдэхэд нийгэм судлалын хичээл үүд хаалга нь болох юм.   Би хүн мөн үү, хүн байхын учир юу вэ, ядуу хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ, барааны үнийг хэн тогтоож, татварын мөнгийг юунд зарцуулдаг вэ, яагаад сонгуулийн өмнө нь шоу, дараа нь хямрал болдог вэ, хуулийг хэрэгжүүлэх гэж баталдаг уу, зөрчүүлэх гэж баталдаг уу, яг болж буй үйл явдал худал хуурмаг байж болох уу гэх мэт олон асуултын хариуг нийгэм судлалын хичээлээс мэдэж аваарай. Эх түүхээ мэдэхгүй хүн ойд төөрсөн сармагчинтай адил бол эл нийгмээ мэдэхгүй хүн ойд төөрсөнөө ч мэдэхгүй яваа сармагчинтай адил болно.  