“Монсудар” хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй “Монгол хэл соёл” цуврал бүтээлийн хоёр дахь бүтээл бөгөөд 4000 гаруй хэлцийг тайлбарлаж, жишээ хадаж, толгойлсон үгд хамаарах хэлцүүдийг жагсаан оруулсан байна. Хэлц үгийн санг бүрэн хамарсан, хэрэглэхэд хялбар байх үүднээс хэлцийг цагаан толгойн дэс дарааллаар жагсаан утга зүйлчлэн ангилсан бөгөөд хэлцийг үүсэх болсон гарлын шалтгаан, соёл сэтгэлгээний талаас учир холбогдлыг тайлбарласан нь давхар танин мэдэхүй, хэрэглээний болоод эрдэм шинжилгээний чухал ач холбогдолтой. Энэхүү толь бичиг нь эх хэлний боловсролыг дээшлүүлэхэд тэр дундаа хэлцийг зөв ухаарах, зөв хэрэглэхэд зохиогч, бичигч, сурвалжлагч, сэтгүүлч, багш, оюутан, сурагчдад зориулсан ба хэлцийг хэрэглээний утгаар зүйлчилснээрээ чухал шинэлэг бүтээл юм.  

Монгол хэлний өвөрмөц хэлцийн толь

“Монсудар” хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй “Монгол хэл соёл” цуврал бүтээлийн хоёр дахь бүтээл бөгөөд 4000 гаруй хэлцийг тайлбарлаж, жишээ хадаж, толгойлсон үгд хамаарах хэлцүүдийг жагсаан оруулсан байна. Хэлц үгийн санг бүрэн хамарсан, хэрэглэхэд хялбар байх үүднээс хэлцийг цагаан толгойн дэс дарааллаар жагсаан утга зүйлчлэн ангилсан бөгөөд хэлцийг үүсэх болсон гарлын шалтгаан, соёл сэтгэлгээний талаас учир холбогдлыг тайлбарласан нь давхар танин мэдэхүй, хэрэглээний болоод эрдэм шинжилгээний чухал ач холбогдолтой. Энэхүү толь бичиг нь эх хэлний боловсролыг дээшлүүлэхэд тэр дундаа хэлцийг зөв ухаарах, зөв хэрэглэхэд зохиогч, бичигч, сурвалжлагч, сэтгүүлч, багш, оюутан, сурагчдад зориулсан ба хэлцийг хэрэглээний утгаар зүйлчилснээрээ чухал шинэлэг бүтээл юм.

“Монсудар” хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй “Монгол хэл соёл” цувралын III боть болох уг толь монгол хэлний зарим зүйр цэцэн үг буюу хэвшмэл хэлцийн үүсэл гарлын шалтгаан, тайлбар сэлтийг оруулсан I бүлэг: 18,000 шахам монгол хэлний хэвшмэл хэлцийн сан бүхий II бүлэг болон хэвшмэл хэлцийг хэрэглээний талаас нь ангилсан III бүлгээс бүрдэнэ.  Энэхүү толийг угтаа аман зохиолын зүйл болоод нийдэм мэдэхээр нь “Монгол хэлний зүйр цэцэн үгийн толь” гэж нэрлэж болох байсан хэдий ч тус цувралын VI боть нь “Монгол хэлний өвөрмөц хэлцийн толь” байсан тул үүнтэй уялдуулан, мөн хэл шинжлэлийн талаас нь үзэж, дээрх нэртэйгээр эрхлэн гаргаж байна.      Энэ талын хамгийн дорвитой судалгааны бүтээл 11,070 зүйр үгийг эмхэтгэсэн 'Монгол цэцэн үгийн далай' ном одоо ховордож олдохоо больсон атал олон нийтийн хэрэгцээ шаардлага хэвээр байгаа юм. Тиймээс монгол хэлний зүйр цэцэн үг, хэвшмэл хэлцийн санг бид аль болох бүрэн хамруулахыг хичээн II бүлэгт оруулсан төдийгүй I бүлэгт 178 хэлцийн үүсэх болсон гарлын шалтгааныг соёл сэтгэлгээний талаас тайлбарласан нь танин мэдэхүй болоод эрдэм шинжилгээний ач холбогдолтой. Харин III бүлэгт “муу санаа – мухар бодол, зорих замнал – зориг хатуужил” гэхчилэн 50 утгын ангилал дор холбогдох хэлцүүдийг оруулсныг тус толиос дэлгэрүүлэн үзэх боломжтой.  

Монсудар хэл соёл 3

Монгол хэлний хэвшмэл хэлцийн толь

“Монсудар” хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй “Монгол хэл соёл” цувралын III боть болох уг толь монгол хэлний зарим зүйр цэцэн үг буюу хэвшмэл хэлцийн үүсэл гарлын шалтгаан, тайлбар сэлтийг оруулсан I бүлэг: 18,000 шахам монгол хэлний хэвшмэл хэлцийн сан бүхий II бүлэг болон хэвшмэл хэлцийг хэрэглээний талаас нь ангилсан III бүлгээс бүрдэнэ. Энэхүү толийг угтаа аман зохиолын зүйл болоод нийдэм мэдэхээр нь “Монгол хэлний зүйр цэцэн үгийн толь” гэж нэрлэж болох байсан хэдий ч тус цувралын VI боть нь “Монгол хэлний өвөрмөц хэлцийн толь” байсан тул үүнтэй уялдуулан, мөн хэл шинжлэлийн талаас нь үзэж, дээрх нэртэйгээр эрхлэн гаргаж байна. Энэ талын хамгийн дорвитой судалгааны бүтээл 11,070 зүйр үгийг эмхэтгэсэн 'Монгол цэцэн үгийн далай' ном одоо ховордож олдохоо больсон атал олон нийтийн хэрэгцээ шаардлага хэвээр байгаа юм. Тиймээс монгол хэлний зүйр цэцэн үг, хэвшмэл хэлцийн санг бид аль болох бүрэн хамруулахыг хичээн II бүлэгт оруулсан төдийгүй I бүлэгт 178 хэлцийн үүсэх болсон гарлын шалтгааныг соёл сэтгэлгээний талаас тайлбарласан нь танин мэдэхүй болоод эрдэм шинжилгээний ач холбогдолтой. Харин III бүлэгт “муу санаа – мухар бодол, зорих замнал – зориг хатуужил” гэхчилэн 50 утгын ангилал дор холбогдох хэлцүүдийг оруулсныг тус толиос дэлгэрүүлэн үзэх боломжтой.

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргадаг Монгол хэл соёл цуврал бүтээлийн 4 дэх боть болох уг толь 2011 онд анх хэвлэгдсэн 'Монгол кирилл бичгийн зөв бичих зүйн толь'-ийн нэмж засварласан хоёр дахь хэвлэл юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Хэлний бодлогын зөвлөлөөс эрхлэн гаргасан 'Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь'-д бүрэн нийцсэн.  Монгол хэлний 197000 гаруй үгийг багтаасан 24000 гаруй толгой үгтэй. Монгол хэлний зөв бичих дүрмийг бүлэглэн оруулж өгснөөс гадна цахим захидал харилцааны зөв бичих журмыг боловсруулан багтаасан. Хавсралтад түүхэн хүмүүсийн овюог нэр, засаг захиргааны нэгжийн нэр, дэлхийн улс, нийслэлийн нэрс хийгээд төрийн хэл, мөнгөн тэмдэгтийг багтаасан.  Гадаад үгийг үндсэн үгийн дараалалд оруулан толгойлж, хүмүүсийн түгээмэл алддаг үгсийг тодруулж, тусгайлан тэмдэглэж өгсөн нь хэрэглээний ач холбогдолтой.  

Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн толь

“Монсудар” хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй “Монгол хэл соёл” цувралын VI боть бөгөөд монгол хэлний 8000 гаруй хоршоо үгийг цагаан толгойн дэс дарааллаар байрлуулан, тус бүрийн утгыг тайлбарлаж, уран зохиолын жишээгээр баяжуулан нэрийн хоршоо үг, үйлийн хоршоо үг, бусад хоршоо үг хэмээн гурван бүлэгт хуваан, хавсралт хэсэгт нэг үгийг олон үгтэй хоршсон байдлыг жагсаaлтаар үзүүлсэн юм. Монгол хэлэнд өргөн хэрэглэгддэг, утга үүргийн хувьд өвөрмөц сонин онцлогтой хэлний нэгж бол хоршоо үг юм. Үг гэдэг хүмүүсийн харилцааны чухал хэрэглүүр төдийгүй тэр үгийг давхар хоршиж хэрэглэх нь монгол хүний сэтгэлгээтэй салшгүй холбоотой. Учир нь үг хорших үзэгдэл нь дэлхийн бусад хэлэнд түгээмэл биш, зарим хэлэнд байх боловч тун цөөн тохиолддог үзэгдэл. Хоёр үг хоршсоноороо нэгийн утга нөгөөгөө тэлэн, санааны явцууг өргөсгөж, илүү тод, олон талт утгыг илэрхийлэх төдийгүй санааг нэмэн дэлгэрүүлэх, хураан товчлох, эрчимжүүлэх, тодосгох зэрэг найруулгын олон өнгө аясыг илтгэдэг. Тиймээс энэхүү бүтээл нь эх хэлээрээ зөв сайхан ярих, уран яруу найруулж бичих, үгээ зөв сонгож хэрэглэхэд гарын авлага болох тул зохиолч, сэтгүүлч, яруу найрагчид хийгээд ер монгол хэлээр хэлэлцэгч хэн бүхэн хэрэглэх боломжтой. Монгол хэлэнд хэдэн мянган хоршоо үг бэлхнээ байгааг өргөн дэлгэр, зөв зүйтэй хэрэглэж хэвшихэд энэхүү толь тус нэмэр болно.

Монгол хэлний хоршоо үгийн толь

Монсудар хэвэлийн газраас Монгол хэл соёл цуврал бүтээлийг эрхлэн гаргаж байгаа билээ. Энэхүү толь нь тус цувралын 7 дахь бүтээл болно. Уг толь бичиг нь монгол хэлний хуучин үгийн учрыг гаргасан удиртгал болон хуучирсан үгийн сангаас бүрдэнэ.  Монгол хэлний 10000 гаруй хуучирсан үгийн санг хамарсан ба утгын тайлбар хийж зарим тохиолдолд утга зохиолын жишээ оруулсан болно.  Орчин цагийн монгол хэлний хэрэгцээг нөхвөрлөх, түүхэн цаг үеийн хэлний хэрэглээ буюу үзэл ойлголтыг тусган таних сонирхолд нийцэх төдийгүй хэлний бэлэн хэрэглэгдэхүүнийг хэрэглээнд оруулан өдөр тутмын хэрэглээний цөөн үгсээс ангижрах, хэлний хэрэглээг баялаг өргөн болгох, ялангуяа гадаад үгийг шууд хэрэглэхгүй эх хэлээрээ оноон шинэ үг хэллэг үүсгэн хэрэглэх болоод танин мэдэхүй, эрдэм шинжилгээний ач холбогдолтой. Энэхүү хэвлэлийг 'Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь'-д нийцүүлсэн болно.  

Монсудар хэл соёл 7

Монгол хэлний хуучин үгийн толь

“Монсудар” хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй “Монгол хэл соёл” цувралын VIII боть бөгөөд монгол хэлэнд өрнө дорнын олон хэлнээс монгол хэлний үгийн санд орсон ахуй соёл, худалдаа арилжаа, шашин төртэй холбоотой 2600 гаруй толгой үгийг багтааж, аль хэлний, ямар утгатай үг болохыг тайлбарлан, уг хэлнийх нь дуудлагыг галиглан, жишээгээр тодотгосон болно. Монгол хэлэнд өрнө дорнын олон хэлнээс нэвтэрсэн харь үг нэлээд бий. Энэ нь монгол хэлний үгийн сан бүрэлдэхүүний хувьд дутуу дулимаг байснаас шалтгаалсан хэрэг огтхон ч бус, харин хол ойрын олон гүрэнтэй нийгэм - түүхийн янз бүрийн үе шатанд түүх, соёл, шашин шүтлэг, улс төр, эдийн засаг худалдааны талаар өргөн харилцаатай явж ирсний баталгаа юм. Тиймээс уг бүтээлд эдгээр үгийг бүртгэн судалж үүсэл гарал, утгыг тайлбарласан нь энэ чиглэлээр гарч буй анхны толь бичиг бөгөөд 1997, 1999 онд хэвлэгдэн гарсан хэдий ч олон нийтийн эрэлт хэрэгцээнээс үүдэн 2014 онд тус цувралд багтаан нэмэн сайжруулж, дахин хэвлэсэн болно. Энэ нь монгол хэлний үгийн санд түүхэн хөгжлийн явцад бүрэлдэн тогтсон харь үгийг таньж, үгийн сангийн тогтолцоог зөв тогтооход чухал хэрэгцээтэй ба ерөөс монгол хэлээр хэлэлцэгч хэн бүхэнд зориулагдсан танин мэдэхүй, эрдэм шинжилгээний болоод хэрэглээний ач холбогдолтой.

Монгол хэлний харь үгийн толь

Хэлний хамгийн бага нэгж болох бүтээврүүд нийлж, шинэ үг бүтээдэг шиг үгс хоёр гурваараа нийлж, шинэ үг бүтээдэг. Түүнээс гадна, нэг үгийн утга салаалах, эсвэл авиа сэлгэх зэргээр шинэ үг бий болдог. Ингэж бүтсэн шинэ ба шинэхэн үгс нь нийт олонд танигдаагүй, толь бичигт орж амжаагүй байдаг. Хэрэглэгч этгээдийн ой тоонд төдий л хэвшээгүй байдаг боловч яваандаа үгсийн санд зохих байраа эзэлдэг.    

Монгол хэлний шинэ үг, хэллэгийн толь

'Монгол хэлний иж үгийн толь' нь утгын хувьд ямар нэг харьцаа, хамаарал бүхий үгсийг иж болгон түүвэрлэж толилсон бүтээл юм. Өөрөөр хэлбэл, цагаан толгойн дарааллаар бус утгаараа ойролцоо, төрөл, төсөө утгат үгсийг нэгэн утгын дор цуглуулж, утгын буюу найруулгын өнгө аясын нарийн ялгааг гарган тайлбарласан болно.    