Уран зохиолд түүхэн бодит цаг үе, орон зай хийгээд үйл явдлын учгийг тайлах гхэн бодит хүний тухай дүрслэн өгүүлэх явдал тун амаргүй, угзчуу янзтай өдий хүрчээ. Хүн төрөлхтөн түүхэн хөгжлийн тухайн шатанд олдож байгаа боломж, амжилтад тулгуурлан тодорхой цаг үе, орон зайн тухай уран сайхны илэрхийллийн зохих төрөл зүйл, apra ашиглан тал бүрээс нь үнэн бодит үйл явдалд дөхүүлэн өгүүлэх apra ажиллагаанд суралцсаар байна.  

Эпос хийгээд роман

Михаил Бахтин

Аливаа зүйлийн учир начрыг олоход үзэл бодол, сэтгэлгээ, арга зүйн олон онцлог байж болох нь улс төр философи, урлаг утга зохиолын олон 'изм'-ын үзэл баримтлалаас тодорхой харагдах ажээ. Аливаа шинэ бодомж, тайлбар бүхэн нь ертөнц хаос шинж ай, урлаг утга зохиол нь чөлөөт сэтгэлгээ, зөн билгээр илэрхийлэгдэнэ гэсэн үзэл баримтлалтай холбоотой буй заа. Орчин үед хэл, хэлэхүй, тэмдэг, утга зэргийн харилцан холбоог текстийн туршлагад тулгуурлан авч үзэх боллоо.  

Зохиогчийн үхэл

Ролан Барт

Энэ удаагийн цувралаараа сүүлийн үед судлал, шинжлэлийн хамгийн бага бичигдэж байгаа сэдэв болох монгол жүжгийн судлал, шинжлэлийн бүтээлүүдээс хэвлэж судлаачдын анхаарлыг хандуулахыг зорьсон юм. Шинэ монголын шинэ театрын урлаг хөгжиж эхлээд ер гаруй жил болоход жүжгийн зохиол нь монголын уран зохиолын биеэ даасан төрөл аймаг болж хөгжөөд, ээдрээтэй нарийн төвөгтэй хөгжлийн замыг туулсан боловч монголын ард түмний оюун билгийн бүтээл болсон олон арван шилдэг бүтээлээр баяжин, ард түмнийхээ олон талтай амьдралыг тусгаж ирсэн юм.    

Монгол Жүжиг

Самбуугийн Хөвсгөл

Энэ ном 2007 онд 'Өрнө дахины уран сайхны шүүмжлэлт сэтгэлгээний тойм' нэртэйгээр хэвлэгдсэн юм. Бид шүүмжлэлт гэснийг зохиогчтой зөвшилцөн 'Шинжлэл' хэмээн өөрчилсан болно. Учир юу гэвээс 'критик' гэсэн үгийг шүүмжлэл хэмээн хэрэглэснээс холбоотой. Уг нь 'критик' нь Грекийн үнэлэх дүгнэх гэсэн үгнээс гаралтай, өргөн утгаараа эргэцүүлэх зэрэгцүүлэх гэдэг утгыг ч агуулдаг аж. Өрнөдөд 'критик' хэмээх үг нь утга зохиолд шинжлэх, судлах гэсэн утгаар хэрэглэгддэг аж. Шүүмжлэл гэж нэрлэснээс судлаач, зохиогч уншигч хүртэл зэмлэл шийтгэл мэт ойлгоход хүрчээ...    

Өрнө дахины уран сайхны шинжлэлт сэтгэлгээний тойм

Гаадамбын Билгүүдэй

Өнгөрсөн зууны эхний хагаст өрнөдийн уран зохиолын судлал шинжлэлд онцгой нөлөө бүхий хоёр урсгал үүссэн нь өдгөө ч сэтгэлгээ, аргазүйн талаасаа бие даасан чиглэл болж хөгжсөөр, АНУ болон европын улс орнуудын уран зохиолын туурвилзүйд үр шимээ өгсөөр буй билээ.    

Ерөөлчид ба шизофреникүүд

Г.Батсуурь

Уран зохиолын шилдэг бүтээл дэх гайхамшигт дүрүүд хүүхдийн амьдралд гүн гүнзгий нөлөөлж амьдралын үлгэр жишээ, танин мэдэхүйн эх сурвалж болдог.  

Хүүхдийн уран зохиолын судлал шинжлэл

'Утга зохиол судлал шинжлэл' цувралаар Наум Яколевич Берковскийн ХIХ зууны эхний хагасын өрнөдийн уран зохиолын лекц юм. Наум Берковскийн утга зохиол судлал шинжлэлийн ажлаа 1920-иод оны сүүлчээс эхэлжээ. Берковскийн амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд бичсэн нэг сэдэвт бүтээл бол 'Германы романтизм' юм. Энэ бол оросын эрдэм судлалын Германы романтизмын сэдэвт анхны суурь судалгаа юм. Харин бидний орчуулан хэвлүүлж буй энэ ном маань түүний Багшийн дээд сургуульд уншсан амьд яриа юм. Урьдчилан хэлэхэд манай 'Утга зохиол судлал шинжлэл' цувралаар түүний 'Английн романтизм', 'Францын романтизм' номууд хэвлэгдэх болно.    

Германы романтизм

Н.Берковский

Энэ ном бол Америкийн сургуулийн хөтөлбөрийн дагуу бичсэн хичээлийн хэлэлцүүлэг юм. Уран зохиол, урлаг, соёл кино судлал шинжлэлийн үндсэн ойлголт, нэр томъёо хамаарах хүрээний талаар товч тодорхой өгүүлсэн нь бидний сонирхлыг татсан юм. Судалгаа шинжилгээний формализм-хэлбэр зүй, структурализм-бүтэц зүй, түүхэн болон психоанализ-сэтгэл судлал, марксизм болон улс төрийн, хүйсийн транснационал, шинжлэх ухааны шинжлэл судлалын танил бус арга, ойлголтуудтай танилцах болно.    

Уран зохиол, кино, соёл урлаг

Кино шинжлэл

Ри багшийнхаа эрдмийг бид мөн ч олон үе мөлжинө дөө. Тэгэхээс ч аргагүй юм. Ер нь хүн төрөлхтөн мэдлэг чадвар нь дутсан үед л яах аргагүй урьд өмнөх үе рүүгээ өнгийдөг юм даг уудаа. Ри багшийн үг утга найруулах эрдэм юу юунаас илүү чухал болж байгаа энэ үед судлаач маань олон жилийнхээ эргэцүүлэл судалгаагаа базан энэ номыг туурвижээ. Эндээс Ри багшийн судалгааны шинэ үе эхэлж байна гэж үзэж болно.    

Б.Ринчений уран зохиолын яруу найруулгын учир

XX зууны дунд үеийн авьяас билигтэн Ринчиний Чойном (1936-1979)-ын намтар, уран бүтээлийн холбогдол бүхий хэрэглэгдэхүүнийг 1998 оноос эрэн сурвалжилж цэгцлэн бүртгэж зохиолчийн сан хөмрөгийг бүрдүүлсээр байгаа эрдэмтэн бол Дорлигийн Ганболд мөн. Сан хөмрөгөөсөө дээжлэн 25 номыг 20 шахам жилийн хугацаанд Д.Ганболд эрхлэн хэвлүүлжээ.    

Чойном судлал

Дашдондогийн Батсайханы нэгэн бүтээл болох 'Театрын хил хязгаарыг давахуй' буюу 'Утга зохиолын судлал шинжлэл' цуврал 27 та бүхэнд хүргэж байна.    

Театрын хил хязгаарыг давахуй

Монголын уран зохиолын дахь цохолборлон бинтлэх арга хэмээх энэ бүтээл бол манай өнөө цагийн уран зохиол судлалд гарч буй шинэ үзэгдэл, шинэ хандлага болж байгаагаараа онцлог юм.  

Шинжлэн тайлах дорнын уламжлал

Уг ном нь Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч, сэтгүүлч Цэндийн Чимиддоржийн мэндэлсний 60 жилийн ойд зориулсан 'Төгөлдөр найраг' эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүд, мөн түүний намтрын товчоон, уран бүтээлийн туурвилзүй, яруу найрагчдаас түүнд зориулсан шүлгүүдээс бүрдэнэ.

Туурвилзүй

Цэндийн Чимиддорж

Герман, Английн романтизм Францын хувьсгалаас эхтэй тухай өмнөх номуудад өгүүлсэн билээ. Тийм атал хувьсгалынх нь эх орон болсон Францад бүр хожуу романтизм хөгжсөн сонирхолтой түүхтэй. Тэр тухай энэ ном өгүүлэх болно.  

Францын уран зохиол

Уран бүтээл шинжлэхүйн үндэс

Монгол аман зохиол дахь зохиомол үгс

Утга зохиолын судлал шинжлэл&quot;-ийн дунд цувралын 45 дахь ботид ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, утга зохиол судлаач, доктор, дэд профессор Д.Цэвээндоржийн харьцуулсан болон орчуулгын шинжлэлийн өгүүллүүд багтлаа. Зохиогч энэхүү бүтээлээ &quot;Судар бичгийн хүрээлэн&quot; байгуулагдсаны 100 жилийн ойд зориулан уншигч, судлаач, оюутнуудад өргөн барьж буй нь энэ болой. Сүүлийн жилүүдэд гадаад Хэлнээс сонгодог зохиолуудыг төрөлх хэлнээ орчуулах, мөн гадаадын орчуулагч нар манай зохиолч, яруу найрагчдын бүтээлийг англи, франц, орос зэрэг хэлнээ буулгах нь ихсэж буй энэ үед Д.Цэвээндоржийн орчуулгын шинжлэл сонирхол татсан юм. Ялангуяа их зохиолч Д.Нацагдоржийн уран бүтээлийнх нь гадаад орчуулгын талаар цуврал өгүүлэл бичсэн нь судалгааны чухаг ач холбогдолтой гэж үзэж байна. Утга зохиолын онолын ойлголт, нэр томьёог шинээр авч үзэн жигдлэх цаг болсныг түүний өгүүллээс харж болно. Цаашид утга зохиолын ойлголт ухагдахуун, нэр томьёог жигдлэхэд мэргэжлийн байгууллагууд болон эрдэмтдийн санал бодлыг төвлөрүүлэн хамтран ажиллах хэрэгтэй юм. Энэ цаг айсуй...

Харьцуулсан болон орчуулгын шинжлэл

Элэр балрын хүмүүсийг таньж мэднэ гэдэг огт очиж үзээгүй газраар аялж байгаатай адил&quot;&quot; гэж шинэ үеийн философийн эцэг гэж хэлэгддэг Рене Декарт өнөөдрийн биднээс бараг дөрвөн зууны өмнө бичсэн юм. Уншигч таны өмнө дэлгэж буй энэ ном тийм аялалын эхлэл гэж хэлж болно. Энэ аялал сонирхолтой, адал явдлаар дүүрэн, бас хачирхалтай, тэхдээ эрдэм шинжилгээний ном. Элэр балрын баяр ёслол, домог зүйн учир начрыг олох гэж дэлхийн нэртэй, цуутай, тулхтай эрдэмтдийн олон хэлээр бичигдсэн 536 судалгаа шинжилгээний бүтээлийг судлан шинжилж, гэрч татаж, &quot;Балар цагийн баяр ёслол ба домог зүй&quot; бүтээлээ туурвижээ. Ер нь баяр ёслол гэж юу вэ? Юуны учир анх үүсэв ээ? Яагаад одоо ч гэсэн бидний дунд оршин тогтносоор байна вэ?Та ч гэсэн сонирхож байгаа биз дээ. Энэ номыг анх уншаад бүрээ бөмбөрөө нижигнүүлэн жагсаж явснаа (1960- аад пионер) төгсөлтийн баяр хэмээн хөгжилдөн дарвиж явснаа (1970-аад он) өөрийн эрхгүй дурсан санаж билээ. Балар эртний баяр ёслол нийт олны мөн эрэгтэй эмэгтэй ялгаагүй тэгш эрхтэй оролцдог байсан нь эдүгээ ч бидний үед уламжлагдан иржээ. Харин цагийн эрхээр гээгдэн хоцорсон бүхэн хүний оюун сэтгэлгээ, ёс суртахууны хөгжил дэвшлийн гэрч болон үлджээ. Хүн төрөлхтний өнөөдрийн оюун сэтгэлгээний төвшингээр балар эртний болон домгийн сэтгэлгээг &quot;басамжлан&quot; бодвоос дэндүү балчирдсан хэрэг болохыг . Дурдатгах нь илүүц бус гэж хэлмээр санагдана. Бидний хүсэлтийг ямагт эергээр хүлээн авч, энэ академик бичлэгтэй судлал шинжлэлийн номыг өөрийн их ажлын хажуугаар орчуулж буй хүсэл зорилго нэгт Монгол Улсын Боловсролын Их Сургуулийн багш, философич Ж.Отгонбаяртаа баярт номыг таширдуулан баярт үг хэлье. (Тэр Бээр юун сүртэй юм гэж зэмлэж мэдэх л хүн шүү) Сая харсан чинь орчуулагчийн маань нэрд ч гэсэн баяр гэсэн үг байна шүү. Манай &quot;Утга зохиол судлал шинжлэл&quot;&quot; цувралаар &quot;&quot;Миф&quot;, &quot;Орчлон ертөнцийн үүсэл&quot;, &quot;Хоёр мөрний улсуудын домог&quot;, &quot;Японы домог үлгэрүүд&quot;, &quot;Энэтхэгийн домог&quot; гээд дарааллаа хүлээсэн номын цуваа жагсан буйг &quot;Баяр ёслолтойгоор&quot;&quot; дуулгая

Балар цагийн баяр ёслол ба домог зүй

Манай цувралын энэ дугаараар зохиолч Г.Аюурзаны романы жишээн дээр психоаналитик сэтгэл зүй болон Буддын сэтгэлгээний үүднээс шинжилсэн бүтээлийг нийтлэж байна.Утга зохиол нь хүний амьдралын тухай л бичдэг болохоор дүрийн психологи, философи сэтгэлгээтэй нягт холбоотой. Фрейд Юнг, Малиновски гээд олон эрдэмтдийн суурь судалгаа, шинжилгээ нэг мөрд орсон гэж хэлж болно. Залуу судлаач Ж.Отгонсүрэнгийн энэ бүтээл уншигч танд нэгийг өгүүлж хоёрыг бодуулна гэсэн итгэл тавин таны өмнө дэлгэн тавихын учир ийм.

Г.Аюурзаны романы жишээн дээр

Психоанализ ба Буддын сэтгэлгээний үүднээс шинжлэх нь

Театрын нэрт зүтгэлтэн, монголын анхны мэргэжлийн урлаг судлаач Самданы Дашдондогийн мэндэлсний 100 жилийн ойд зориулж манай утга зохиол судлал шинжлэлийн цувралын 50 дахь дугаар уншигч танаа очиж байна. С.Дашдондог урлагтай амьдралаа хагас зуун жил холбосонтой давхцаж буй нь санаандгүй мэт ч бэлгэшээлтэй санагдана. &quot;Хөшөө тийш очих Хүний мөр балрахгүй&quot; гэсэн Пушкиний шүлгийн алдарт мөр бий. Уг нь Пушкинээс өмнө Европын Эртний яруу найрагчид энэ метафорыг бичиж байсан тухай судалгааны өгүүлэл уншиж байсан санагдана. Уран бүтээлч хүний хувьд хөшөө гэдэг нь тухайн хүний бүтээл туурвил бөлгөө. Энэхүү өмнөтгөлийг бэлдэхэд хамгийн түрүүнд санаанд орсон зүйл энэ байлаа. Урлаг судлаач, театрын шинжлэлтэн С.Дашдондог (1923-1996 он) Монголын театр, дуурь, бүжгэн жүжгийн 200 гаруй түүх, онол, арга зүй, шүүмж, өгүүлэл, жүжигчний хэрэг бичжээ. Дал, наяад оны сонин сэтгүүлийн хуудаснаа энэ бүхэн нь нийтлэгдсэн нь найруулагч, жүжигчдэд төдийгүй уншигч олныг соён гэгээрүүлэх үйлс мөн байв. Энэ бүхэн нь театр, дуурь, балетын он дарааллын бичиг, лавлах гэж хэлж бүрнээ болно. Үүнээс гадна судалгаа, шинжилгээний &quot;Өрнөдийн эрэлхэг зоригийн ба эмгэнэлт жүжгийн сонгодог зохиолууд монголд тавигдсан тухай&quot; (1961), &quot;Тайзны урлагийн шинэчлэл&quot; (1969), &quot;Театрын урлагийн зарим зүтгэлтэн&quot; (1971), &quot;Өрнөдийн театрын хураангуй түүх&quot; (1983), &quot;Социалист орнуудын театрын лавлах&quot; (1987), &quot;Урлагийн ариун сүмийн мөргөлчдийн тухай тэмдэглэл&quot; (1993. Л.Эрдэнэбулгантай хамтарч), &quot;Тэнгэрлэг жүжигчин Цагааны Цэгмид&quot; (1995), &quot;Жаран жилийн шастир&quot; (1996.1 II боть) зэрэг ном нь мэргэжлийнхний ширээний номууд болжээ. С.Дашдондогийн энэ номыг эмхэтгэж байхад түүний архив дахь олон хавтас, баримт, гэрэл зургийн цуглуулгыг харж ямар нягт нямбай судлаач байсан нь тод харагдаж байлаа. Бүр оюутан ахуйдаа оросын театруудад үзсэн жүжиг, дуурь, балетын танилцуулга, сэтгэгдэл тэмдэглэлээ бичсэн бор дэвтрийг үзээд сурч мэдэхийн төлөө ямар уйгагүй зүтгэж чин сэтгэлээсээ хандаж байсныг олж харсан юм.Оюутан ахуйдаа Оросын Эрдмийн Их Театр, Эрдмийн Бага театр, Вахтанговын, Маяковскийн, Моссовет, Москвагийн уран сайхны театр. Ермоловын, Пушкины, Хүүхдийн театр гээд бүхий л нэр хүндтэй олон театрт Шекспирийн &quot;Гамлет&quot;, &quot;Макбет&quot;, &quot;&quot;Лир ван&quot;, Софокл &quot;Эдип хаан&quot; жүжгийг найруулагчдын олон янз бүрийн хувилбарыг үзэж сэтгэгдлээ бичсэн байх юм. Энэ үнэхээрийн том хичээл сурлага шүү. Бид янз бүрийн хугацаанд бичсэн С.Дашдондогийн бичвэрүүдийг &quot;Гадаадын жүжиг манай тайзнаа&quot;, &quot;Үндэсний жүжгүүд&quot;, &quot;Жүжигчний ур чадвар&quot;, &quot;Дуурь болон балетын тухай&quot; гэсэн дөрвөн бүлэг болгон эмхэтгэсэн. Энэ бүхний цаана нийтлэгдээгүй бичвэр, баримтат кино зэрэг олон бүтээл байгааг дашрамд хэлэх нь зүйтэй. Та бүхнийг түүний урлагийн ариун сүмд тухлан морилохын учир ийм

Дашдондог театр хоёр

Америкийн уран зохиолын нэрт шүүмжлэгч, утга зохиол судлаач, Йелийн их сургуулийн профессор Хэролд Блүмийн (1930-2019) &quot;&quot;Өрнийн канон&quot;&quot; (1994) ном АНУ-д төдийгүй, хоёр мянганы зааг дахь дэлхийн уран зохиолын шүүмж судлалд хамгийн их анхаарал татаж, шуугиан дэгдээсэн бүтээлийн нэг. Учир нь судалгааныхаа гучаад жилийг зарцуулсан энэхүү бүтээлээрээ зохиогч дэлхийн үгийн урлагт сэтгэлгээний охь болсон хорин зургаан зохиолчийн хосгүй гайхамшигт уран сайхны ертөнц, тэдгээрийн дахин давтагдашгүй шинжийг сод бүтээлүүдэд нь тулгуурлан нотлон харуулснаараа сонгодог Өрнийн каноныг үнэгүйдүүлэх буюу задлах тийш хэлбийлгэж байсан хүн төрөлхтний оюуны соёлд ихээхэн уршигтай үйл явц, энэ хүрээнд он удаан жил үргэлжилсэн маргаанд цэг тавьсан юм.Блумийн философи сэтгэлгээний онцлог, судалгааны итгэл үнэмшил нь объектдоо хандах хандлага, интер-претаци хийх арга зүй, бясалгалын хэв маягаараа тууштай бөгөөд хүчирхэг тул хялбар няцаагдахгүй. Тухайлбал, түүний үзэж байгаагаар гоо зүйн үнэт зүйл гэдэг нь ихээхэн харьцангуй ойлголт бөгөөд түүнийг &quot;&quot;ойлгож хүртэх цорын ганц хэрэгсэл хийгээд гол шалгуур бол хувь хүн&quot;&quot;. Гагцхүү хувь хүн тээж, хувь хүний таашаалд оршихуйн утга хэлбэрээ олдог тэрхүү үнэт зүйл халдашгүй дархлагдсан байх ёстой. Гоо зүйн үнэт зүйл нь зохиолын амьдрах чадварыг тодорхойлох амин чухал үзүүлэлт, хувь хүний дотоод ертөнцтэй уялдаатай тул тухайн хүний мэдрэхүй, хүртэхүйн түвшин шууд хүлээж авах боломжгүй тохиолдолд түүнийг итгүүлэн сэнхрүүлэх асуудал байх боломжгүй гэж үздэг. Шүүмжлэлийн арга зүйн хувьд мөн ялгаагүй, хамгийн чухал өгөгдөл нь &quot;тухайн хүний бие хүн&quot; Блүм энэхүү бүтээлдээ нотлон харуулж байгаагаарКаноныг бүрдүүлэгч өрнийн агуу зохиолчид оюун санааны үнэт зүйлийн бэлэн тогтолцоог (шашин, үзэл суртал, ёс суртахууны гэх мэт) бүтээлээрээ нотлох гэж мэрийдэггүй, харин ч ээлжгүй няцаадаг. Үүгээрээ тэд бодол санаа нэгтнээ ямар нэгэн авралын үзэл суртал руу төвлөрүүлэхийг эрмэлздэггүй, байгалийн жам ёсоо дагаж эрсдэл үүрдэг. Ийм учраас үзэл суртал юм уу, ямар нэгэн үнэт зүйлийн хэвшмэл тогтолцоонд дулдуйдсан уншлага уран зохиолыг доош оруулдаг гэж тэр үздэг. Учир нь түүнийхээр аливаа үзэл суртал хийгээд шашин хүний нийгмийг харалган болгох нигууртай. Тийнхүү Блүмийн үзлээр уран зохиолын оршихуйн мөн чанар нь ямар нэгэн ашиг олох юм уу, нийгмийг дэвшилд хөтлөх, эсвэл эх оронч үзэл, ардчилал, ёс суртахууны хэм хэмжээ тогтоохын тухайтад огт биш. Тэр болбоос уран зохиолын дур, яруу дүрслэл, хэлний метафорчлал, уран сайхны содон сэдэл санаа эцэс төгсгөлгүй өрсөлдөх талбар ажээ. Өрнийн соёлын сэтгэлгээний онцлогийн тухайд уран бүтээлчийн өөрийн хөгжил, дотоод ертөнцийг илэрхийлэх чухал үзүүлэлт нь дотогш яргах (introspection), өөрийгөө анирдах (reflection), егөөдөл (irony), амбивалент буюу хоёрдмол шинж (ambivalence) гэж Х.Блум үздэг. Иймд эхийн шинжлэл хийгээд үнэлгээний асуудалд хандахдаа нэн түрүүн эдгээр ухагдахуунд тулгуурлан дүгнэлтээ гаргадаг нь судлаачийн арга зүйн давуу тал юм.Айлдварлан сурталдах уран зохиол болон утга зохиол судлалын урсгал чиглэлүүдээс Блүм «Рессентиментийн дэг сургуулийнхан», тухайлбал феминистүүд, марксистууд, лаканчууд, «шинэ түүхэн зүйчид», деконструктивистүүдийг (&quot;&quot;эргээс чулуу шидэлцэх хархны сүрэг&quot;&quot; гэж тэдгээрийг нэрлэсэн) үгийн урлагийн гоо зүйн эрхэм чанарт хамгийн халгаатайд тооцож, каноныг үнэгүйдүүлэх, уран зохиолын гоо зүйн үнэт чанарыг эрэмдэглэх чиглэлээр тэдний тарьж буй балгийг бүтээлийнхээ туршид эгдүүцэн бичжээ.