'Монгол, Амдуу, мөхсөн Хар хот' бүтээл нь Азийн уулархаг нутгаар аялсан Оросын газарзүйн нийгэмлэгийн аялагчдын тэмдэглэл бөгөөд “Монгол ба Кам” номын үргэлжлэл юм. Тэдний аялал бүгд “байгаль, түүх-угсаатны зүй” гэсэн тодотголтой хийгддэг байсан ч тэдэнд сонирхохгүй, өнгийхгүй, авахгүй юм гэж байгаагүй. Сонирхлыг нь хамгийн их татаж байсан зүйл бол хил залгаа Монгол орон байсан аж. Тэд Монгол орны хошуу нутаг, хүн ардыг захирч байгаа монгол ноёдыг хахуулдах жаахан мөнгө, нүд хуурах аахар шаахар бэлэг сэлт, шаардлага гарвал яаж ч хэрэглэж болох янз бүрийн буу, үлэмж хэмжээний сум, дарь мэтээр дүүргэсэн авдар савнаас өөр юмгүй орж ирдэг байсан хэдий ч хэдэн арван тэмээ ачааг хойш нь тогтмол илгээж, өөрсдөө ч хэдэн тэн ачаатай буцдаг байжээ. Төв Азийн эрс тэс уур амьсгал, үзэсгэлэнт байгалийг тодорхой харуулж, Монгол, Түвэдийн ард түмний аж байдлыг дүрслэн бичиж, газрын зургуудыг зохиосон энэхүү ном XIX зууны эцэс, XX зууны үеийн Монголын газар орон, цаг уур, амьтан, ургамал хийгээд үндэстэн ястны шинж төрх, амьдрал ахуйн бодит баримт сэлтийг агуулж байгаагаараа чухал ач холбогдолтой юм.

Монгол Амдуу мөхсөн хар хот

Жеймс Гилморийн монгол нутгаар хийсэн аяллын тэмдэглэл “Монголчуудын дунд” хэмээх бүтээлийг гар зургаар баяжуулан уншигч танд хүргэж байна. Номыг уншиж эхэлсэн хэн боловч дүр дүрслэгдэхүүнд автаж, үйл явдалд нь хөтлөгдөн ХХ зууны монголчуудын амьдралтай танилцах болно. Тухайлбал, “ Тэдний угаал хийх нэн сонин, жаахан усыг амандаа хийн бага багаар гоожуулж нүүр хүзүүгээ угаана. Нүүр хүзүү даган урсах усаа эрчүүд нь цамцныхаа энгэрээр арчдаг бол эмэгтэйчүүд нь гарын алгаараа доош шувтран уруулд тулан ирэхэд шор хийн сорон залгих ажээ...” “Үсийг удаан хугацаагаар самнахгүй явах нь хүний санаанд оромгүй мэт санагдана. Гэтэл тэдний хувьд үсний оройн хэсгийг татаж цавуу түрхэн хатууруулаад бусдыг нь сүлжин мөнгөн хавчаар, зүүлтээр даруулна. Эл байдлаар бүтэн сар түүнээс ч удаан хугацаагаар явах нь бий. Мэдэхгүй хүнд зайнаас ихэд цэмцгэр үзэгдэнэ.” хэмээн тэмдэглэсэн нь тухайн зүйлийг ихэд хачирхан, нэг бүрчлэн тоочин дүрслэхийн зэрэгцээ өөрийн үнэлэлтийг өгсөн нь уншигчдад ихэд сонирхолтой санагдана. Ж.Гилмор монголчуудыг таньж мэдэхийн тулд тэдний бүхий л соёл ахуй, амьдралын хэв маягт нь чадлынхаа хэрээр суралцаж, монгол хэлийг сурах хугацаандаа энгийн ардын дунд амьдран өдөр тутмын аж байдал, соёл уламжлал, баяр ёслол бүхий л зүйлүүдийг харан тэмдэглэж байжээ. Хожмоо тэрээр “ Анх миний нүдэнд монголчууд болхи бүдүүлэг, хөндий хүйтэн харагдаж байв. Хамт байж ахуй байдлыг нь ойлгох цагт тийм биш юм” хэмээн тэмдэглэсэн байна.

Монголчуудын дунд

“Далайг сэлж тивийг нээх, их говийг туулж Сибирийг нээх хоёр эн чацуу түүхэн үйл явдал юм. Өмнөөс хойш их говийг гэтэлсний үр дүнд л Хүнчүүдийн их гүрэн үүссэн” Л.Н.Гумилёв Энэ номонд хүчирхэг дайчин чанар, аж төрөх байдлаараа Евразийн хувь заяанд асар их нөлөө үзүүлсэн хүн зоны амьдралыг нэн сонирхолтойгоор туурвин гаргажээ. Модун нутаг дэвсгэр бол төр улсын үндэс гэсэн үзэл баримтлал тогтоон мөрдөж, хүн бүр цэргийн алба хаах, даргадаа үг дуугүй захирагдах хийгээд албан тушаалын тогтолцоо буй болгосон нь цоо шинэ этносыг бүрдүүлсэн юм. Тиймдээ ч мөхөж сөнөх гэж байсан эртний хүнчүүд Модуны шинэчлэлтийн үр дүнд хүчирхэг цэргийн гүрэн болж бэхжсэн аж. Энэ мэтчилэн нүүдэлчдийн анхны төрт улс болох Хүн гүрэн 'Хүннү'-ийг байгуулагчдын өвөг дээдэс, газар нутаг, хүчирхэгжиж байсан үе, зөрчил тэмцэл, мөхөл зэргийг маш тодорхой, сонирхолтой байдлаар бичсэн энэхүү ном нь Монголчууд өөрсдийн үүх түүхээ сайтар ойлгоход ихээхэн тус болох юм.

Хүн гүрэн

“Үл мартагдах багш минь, Төв Азийн байгалийн анхны судлаач Николай Михайлович Прежвальскийн дурсгалд аялалынхаа үр дүнг зориулж байна” П.К.Козлов Түүхэн үнэнийг танин мэдэх хамгийн баттай эх сурвалж бол алс нутагт хийсэн аялал, асар том нээлтүүдийг тодорхойлон бичсэн аян замын тэмдэглэлүүд байдаг. Алдарт аялагч, Төв Ази судлаач Петр Кузьмич Козловын 1899-1901 онуудад Монгол ба Камаар хийсэн энэхүү аяллын тэмдэглэл нь газарзүйн шинжлэх ухаанд оруулсан томоохон хувь нэмэр төдийгүй Төв Азийг танин мэдэх үйл хэрэгт өнөөг хүртэл ач холбогдлоо алдаагүй байсаар байна. Уг бүтээл нь дан ганц монголын тухай биш ч гэсэн XIX зууны төгсгөл XX зууны эхэн үеийн монголчуудын аж амьдрал, ахуй соёл, байгаль газарзүйн тухай сонирхол татахаар хангалттай их материал байгаа бөгөөд тухайн түүхэн цаг үеийн талаар сонирхон уншигч хэн бүхний мэдлэгт томоохон хөрөнгө оруулалт болох болно. Энэ ном бичигдээд 100 гаруй жилийг үдсэн хэдий ч үнэ цэн нь огтхон ч буурсангүй. Харин ч цаг хугацаа улирах тусам түүх, угсаатны зүй, газарзүй зэрэг олон салбар шинжлэх ухааны үнэт эх хэрэглэгдэхүүн болсоор байна.

Монгол, Төвдөөр хийсэн гурван жилийн аялал (1899-1901)

Монгол ба Кам

Дотоодын үймээн самууны улмаас эх нутгаасаа гарч Евразийн уудам тал нутаг, Перс, Ойрхи Дорнодоор дамжин Европод хүрч, төр улсаа байгуулан суусан хүннүчүүдийн талаар цэгцтэй ойлголтыг та энэ номноос авах боломжтой юм. Хожуу үеийн нүүдэлчин ард түмнээс өнөө цагийн хүмүүсийн ой тойнд хамгийн ихээр бат бөх хадгалагдан үлдсэн нь Хүннүчүүд болон тэдний хаан Аттила бөлгөө. Австрийн түүхч, судлаач Херманн Шрайбер зохиол туурвилдаа энэхүү морьтон ард түмнийг нүдэнд харагдахуйц маш сонирхолтой байдлаар бичжээ. Энэ ард түмний зүгээс учруулсан асар их аюул занал нь наран жаргах зүгийн улс орнууд хоорондын зөрчлөө хойш тавьж, түр зуур ч болов эвсэн нэгдэхэд хүргэсэн байна. Зохиогч Хүннүчүүдийн гарал үүслийн тухай домог түүхийг буурьтай судалсны үндсэн дээр тэдний Ази болон Европын уудам орон зайд бусдыг айлган сүрдүүлсэн хүчирхэг гүрэн болж дэвшсэн замнал, Аттилагийн ноёрхлын чухал үйл явдлууд, түүний оргил нь болох Хүннүчүүд Европт хэрхэн цөмрөн орсон болон их тулалдаан, учир битүүлэг байдлаар мөхсөн түүхийг тод томруун дүрслэн үзүүлжээ.Херманн Шрайберын эл бүтээл нь Хүннү гүрний талаар эртнээс уламжлагдан ирсэн бүх л эх сурвалж, шинжлэх ухаан болон хуучин судлалын мэдлэг мэдээлэлд тулгуурлаж буй бөгөөд тэдгээрт шүүмжлэлтэй хандаж, бүтээлчээр судалж, өөрийн үнэлэлт дүгнэлтийг оруулсан байна. Тиймээс энэ бүтээл нь өрнийн он дарааллын бичиг, түүх бичлэг, сүм хийдийн түүх, домог туульс, хууч яриа гэх мэт ховор нандин эх сурвалжуудыг судлан өнөөг хүртэл төдийлөн нэг мөр болоогүй, тодорхой бус олон асуудлыг тодруулсан байна. Эртний Европын түүхэнд хүннүчүүд, тэдний хаан Аттилагийн гүйцэтгэсэн асар их үүргийн талаар үнэн бодитой мэдлэг мэдээллийг уншигчдад өгнө.

Атилла ба Хүннүчүүд

Монгол дахь Оросын бүрэн эрхт төлөөлөгч Иван Яковлевич Коростовецийн монголд өнгөрөөсөн есөн сарын тэмдэглэлийг ном болгон таны мэлмийд өргөн барьж байна. Харийн хүний нүдээр буюу өөр соёл иргэншилтэй түүнд нүүдэлчдийн аж амьдрал, ахуй соёл, нийгмийн байдал нь бүгд сонин содон байлаа. Тухайлбал, “Морьтон эрс өнгө өнгийн дээл үнэгний арьсаар эмжсэн хачин малгай, хоншоор нь дээш ээтийсэн зузаан гутал өмссөн нь биднийг татаарын довтолгоон буюу ард түмнүүдийн өнө эртний үед аваачсан мэт сонирхолтой дүр зураг байна...” гэж тэрээр тэмдэглэжээ. Мөн тухайн үеийн Орос, Хятад хоёр улс монголын хувь заяаны талаар хэлэлцэж байсан гэрээ хэлэлцээр, улс төрийн байдлыг ямар нэг нэмэлт тайлбаргүйгээр бичсэн нь энэхүү бүтээлийн онцлог юм. Магадгүй энэ номноос та монгол хүний өнөөгийн дүр төрх, ахуй соёл, хөгжил төлөвшлийг харж болох юм. Бид орчин үе гэж нэрлээд байгаа энэ үе гадныхны нүдэнд өнө эртний байдлаасаа салаагүй мэт харагддаг юм биш байгаа даа.

Монголд өнгөрүүлсэн есөн сар

“МОНСУДАР” хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй “Монголоор бэдэрсэн гадныхан” цуврал бүтээлийн дараагийн боть уншигч та бүхний гар дээр очиж байна. Буриадын эрдэмтэн, хятад судлаач, түүхч Н.Ц.Мункуев хятад хэлнээс орос хэлнээ орчуулж удиртгал, тайлбар бичиж хавсралт бэлтгэн, 1975 онд хэвлүүлсэн энэ номонд 1221 онд Яньцзин хот (өнөөгийн Бээжин) дахь Монголын их жанжны өргөөнд ирж байсан хятад элч Чжао Хуны тэмдэглэлийн эх, орчуулгын хамт багтсан болно. Уг тэмдэглэлд есөн цагаан туг болон догшин хар сүлдийг ямар хүмүүс мандуулж явах эрхтэй байсан болон тухайн үеийн монголчуудын аж ахуй, цэргийн зохион байгуулалт, албан тушаал, зэрэг дэвийн тогтолцоо, ахуй амьдрал, ёс заншлын тухай нилээдгүй мэдээ баримтууд оржээ.

Монголоор бэдэрсэн гадныхан - Цахим