Монсудар хэвлэлийн газраас 'Монгол утга соёл' нэртэй шинэ цуврал бүтээлийг эрхлэн гаргаж байгаа бөгөөд цувралын I ботид туулийн судалгаа бүхий удиртгал хэсэг, монгол ардын 17 тууль багтсан болно. Монгол ардын тууль хайлах зан үйл, туулийн гарал үүсэл, бүтэц хэлбэр, дүр, дүрслэх арга болон бусад улс үндэстний туулийн онцлогийг судлан оруулсан. Тууль нь ард түмний бүтээл бөгөөд амнаас ам дамжин уламжлагдахдаа нутаг нутгийн онцлог шингэж, түгэн дэлгэрсэн, “туульч” хүн аялгуулан хайлдаг урлаг, уран зохиолын томоохон төрөл зүйл юм. Өөрийн авьяас билиг, хичээл зүтгэл, хүсэл сонирхлоороо туулийг сурч мэдэх, эсвэл өвөг дээдсээсээ удам залган туулийг аялгуулан хайлдаг хүнийг туульч гэнэ. Мөн тууль аман зохиолын том төрөл болохынхоо хувьд домог үлгэр, зүйр цэцэн үг, ерөөл магтаал, дуу, сацлын үг, бөөгийн дуудлага зэргийг дотроо багтаасан байдгаараа онцлог. Дэлхий нийтээр “тууль” хэмээх үгийг “эпос” гэж нэрлэдэг. Эпос гэдэг нь грек хэлний хэлэх, өгүүлэх, хүүрнэх гэсэн утгатай үгээс гаралтай. Урлаг, утга зохиол хөгжсөн улсад өөрийн орны туулиас, ялангуяа баатарлаг туулиас сэдэвлэн жүжиг, дуурь, кино гэхчилэнгээр өнөөгийн цаг үед нийцүүлэн хөгжүүлж, олон нийтэд хүргэж байна. Монголчууд бид бүхэн ч гэсэн уг бүтээлд багтсан Жангар, Гэсэр, Эрийн сайн Хан Харангуй, Бум Эрдэнэ гэхчилэн 17 туультай танилцаж, соёл түүхээ танин мэдэж, өв уламжлал, ёс заншлын уг улбааг ухаарч, тэр хэвээр нь хав дарах бус энэ цаг үеийн шаардлагад нийцүүлэн хөгжүүлэх цаг иржээ.

Тууль

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй 'Монгол утга соёл' цувралын 'Оньсого' хэмээх II ботид монгол ардын аман зохиолын 10.000 шахам оньсогыг багтааж, хэрэглээний үүднээс хүн, байгаль, ургамал, амьтны тухай гэсэн дөрвөн бүлэг болгон оруулж, номын удиртгал хэсэгт оньсогын үүсэл гарлын тухай болон бусад улс орны соёл, сэтгэлгээний онцлогийг оньсоготой холбон тайлбарлажээ. Монгол оньсого нь ямар нэг зүйлийн нэрийг нууцалж, байр байдал, үүрэг зориулалт, үйл хөдөлгөөн зэрэг түүнийг төлөөлж чадах гол шинж чанаруудаар орлуулан дүрсэлж, бусдаар таалгадаг богино хэмжээний шүлгэн асуулт юм. Оньсого таалцах нь оюуны дасгал, цэцэн мэргэний шалгуур, шинэ зүйлсийг танин мэдэх зэрэг үүрэг зориулалттай. Эрт цагтаа монголчууд өдрийн ажил төрлөө дуусгасны дараа хот айлынхан нэгнийдээ цуглаж, хоёр тал болон оньсого таалцдаг байсан тухай судлаачдын тэмдэглэл олон бий. Тухайн үед хүмүүс оньсогоцох тоглоомд нийтээрээ идэвх сонирхолтой оролцдог байсан бол өдгөө нийгэм цаг үе өөрчлөгдөн оньсогын хэрэглээ багасаж, бага насны хүүхдүүдэд цээжлүүлж таалцах төдийхнөөр хязгаарлагдаж байгаа билээ. Дэлхийн улс орнуудад ч гэсэн оньсогын хэрэглээ хумигдаж: цаг үе, техник технологийн хөгжилтэй уялдуулан телевиз радиогийн хөгжөөнт нэвтрүүлэг, гар утасны тоглоом, асуулт хариултын жижиг карт болгох зэргээр танин мэдүүлж байна. Тиймээс олон нийт, оюутан залуус, хэн бүхэн энэхүү номоос монголчуудын ахуй амьдрал, түүх соёл, сэтгэлгээний илрэл болсон оньсогын талаарх судалгаа болон бүрэн түүвэртэй танилцаж гадны улс орны туршилгаас үүдэн өнөөгийн цаг үедээ нийцүүлэн, хөгжүүлээрэй.

Оньсого

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй Монгол утга соёл цувралын Домог хэмээх III ботид удам угсаатай холбоотой домог, түүхэн хүмүүсийн домог, газар нутаг, уул усны домог, хурдан хүлгийн домог, ардын дууны домог гэсэн 5 бүлэгт 500 гаруй монгол домгийг түүвэрлэн оруулснаас гадна домгийн судалгаа бүхий удиртгал хэсэгтэй.&nbsp;&nbsp;Домог нь аман зохиолын бусад төрөлтэй харьцуулахад алив үйл явдлын учир шалтгааныг тайлбарласан, харьцангуй түүхэн шинжтэй гэдгээрээ онцлог юм. Тодруулбал, газар усны тогтоц, үүсэл гарал болон хүний амьдралд тохиолдож өнгөрсөн онцлог, түүхэн үйл явдлын тухай хүүрнэл яриа уран сэтгэмжээр баяжигдан ам дамжсаныг домог гэнэ. Домог нь тухайн үйл явдалд оролцсон буюу түүнийг нүдээр үзсэн хүний дурсамж ярианаас үүсдэг.&nbsp;Цаашид ам дамжин яригдахдаа өгүүлэгч этгээдийн сэтгэгдэл, сэтгэлийн хөдөлгөөн, үнэлэлт дүгнэлт зэрэг хувийн шинж чанартай зүйл нь аажмаар гээгддэг. Ингээд нэг болон хэсэгхэн хүнд хамааралтай биш болж, бүхий л хүмүүсийн сонирхлыг татах мэдээ баримтыг агуулсан яриа болж хувирна. Тиймээс домог нь ахуй соёл, зан заншил хийгээд түүхийн болон танин мэдэхүйн мэдлэг олгоход тустай. Мөн газар усны тухай домог тус бүр аль аймагт байдгийг нь дурдсан тул аялагч, жуулчдад хөтөч болох төдийгүй хэн бүхэнд танин мэдэхүйн ач холбогдолтой.

Домог

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй 'Монгол утга соёл' цувралын 'Домог үлгэр' хэмээх IV ботид судалгаа бүхий удиртгал хэсгээс гадна ертөнцийн үүсэл: сансар огторгуй: мод ургамал: хүн ба хүнчилсэн амьтан: шашин шүтлэг, бурхад: соёл ахуй: мал, амьтан, араатан жигүүртний тухай гэсэн 7 бүлэгт 300 орчим домог үлгэрийг хувилбарын хамтаар оруулсан. Орчлон ертөнц, байгаль нийгмийн юм үзэгдлийн гарал үүсэл, учир шалтгаан зэргийг тайлах гэсэн эртний хүмүүсийн хүсэл эрмэлзлээс улбаалан аяндаа зохиогдсон уран сэтгэмжит зохиолыг домог үлгэр гэнэ. Домог үлгэр (myth)-ийг судлаачид үлгэр (folktale) болон домог (legend)-ийн нэг хэсэг мэтээр хамааруулан судалсаар өнөөг хүрсэн тул уншигчид тэр бүр тусдаа бие даасан судлагдахуун гэдгийг нь мэддэггүй. Энэ гурвын ялгааг нь цухас дурдвал, домог үлгэр нь байгалийн үзэгдэл, юмсын үүсэл, учир шалтгааны талаар итгэл үнэмшил төрүүлэхүйцээр тайлбарласан байдаг бол домог нь түүхэн бодит хүн, түүхэн үйл явдал, газар усны тухай тодорхой цаг хугацаа, орон зайд учирзүйг тайлан өгүүлсэн байдаг. Харин үлгэр нь энгийн ардын төлөөлөл болсон дүрүүдтэй, ард олны үзэл санааг тусгасан сургаалын шинжтэйгээрээ онцлог. Дэлхийн улс орнууд ч гэсэн орчлон ертөнц, юмс үзэгдлийг тайлбарлан таних гэсэн домог үлгэрүүдтэй. Тэдгээр улс орны домог үлгэрийн үүсэл хөгжил, бүтээл туурвилаас харахад монголчууд бид бүхэнд ч бусдад домог үлгэрийнхээ талаар ойлголт өгөх, түүгээрээ дамжуулан хэл соёл, ёс уламжлалаа таниулах өргөн боломж байна. Тодруулбал, Домог үлгэр (ардын аман зохиол) бол зөвхөн цаасан дээр бичигдсэн, хадгалан уламжлуулах, цээжлүүлэх зүйл биш гэдгийг нэн тэргүүн ойлгох хэрэгтэй. Ялангуяа техник технологи хөгжсөн өнөө үед бид домог үлгэрээ бусад орны жишгээр (үгийн сүлжээ, хүүхдийн тоглоом, электрон тоглоом, кино, мэдээллийн сайт гэх мэт) хөгжүүлэх шаардлага зайлшгүй байгаа юм. Тиймээс ч уншигч та бүхэн энэхүү бүтээлээс өөрийн улс орныхоо домог үлгэрийг сайтар танин мэдэж, цаг үетэйгээ нийцүүлэн хөгжүүлж, дэлхий нийтэд таниулаарай.

Домог үлгэр

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй 'Монгол утга соёл' цувралын V дахь бүтээл болох 'Үлгэр'-т монгол ардын 200 гаруй үлгэрийг амьтны үлгэр, шидэт үлгэр, баатарлаг үлгэр, аж байдлын үлгэр, хошин үлгэр гэсэн 5 бүлэгт ангилан оруулсан. Мөн монгол ардын үлгэрийн гарал үүсэл, агуулга, бүтэц хэлбэр, дүр, дүрслэх арга, ач холбогдол, үлгэр хэлэх ёс болон бусад улс үндэстний үлгэрийн онцлогийг судалсан удиртгал хэсэгтэй. Үлгэр нь ард түмний зохиол бөгөөд амнаас ам дамжин яригддаг, сонирхолтой үйл явдлыг элдэв дүрслэл, уран сэтгэмжээр илэрхийлж хүүрнэн өгүүлдэг ард олны хамгийн сайн мэддэг, аман зохиолын төрөл юм. Дэлхийн улс үндэстнүүдийн үлгэрийн сэдэв, үйл явдал нь нийтлэг хэдий ч өөрийн гэсэн өвөрмөц утга санаа, дүр дүрслэл, хэл найруулга, онцлогтой байдаг. Монгол үлгэр нь ард түмний үндэсний онцлог, хэл яриа, ахуй амьдрал, ёс заншил, сэтгэлгээ, байгалийн байдал, нийгмийн харилцаа ба мал аж ахуй, нүүдлийн амьдралыг тусган харуулдаг. Тиймээс энэхүү номонд багтсан монгол ардын үлгэрүүдтэй уншиж танилцсанаар соёл, зан заншлаа танин мэдэх, уламжлан хөгжүүлэх болон түүх, хэлзүйн мэдлэгтэй болох зэрэг олон талын ач холбогдолтой. Нэмж хэлэхэд, энэхүү бүтээлийн удиртгал хэсгээс дэлхийн улс орнууд үлгэрийн аман болон бичгийн хэлбэрээс улбаалан агуулга, мөн чанарыг хадгалж, нийгэм, цаг үеийн өөрчлөлттэй нийцүүлэн яаж хөгжүүлж байгааг уншихад үнэхээр сонирхол татам. Тодруулбал, үлгэрээс сэдэвлэн хүүхэлдэйн кино, бүжгэн жүжиг, анимешн зэрэг дэлгэцийн бүтээл хийснээс авхуулаад үлгэрийн дүрийг хүртэл хэрхэн тухайн цаг үед нь үлдээж, мартагдуулахгүйгээр энэ цаг үеийн хүмүүстэй таниулж буйг харж болох юм. Монголчууд бид бүхэн ч гэсэн дэлхийн улс орны жишгээс суралцан, ардын аман зохиолоо дэлгэрүүлэн, хөгжүүлэх нь зүйтэй биз ээ.

Монгол утга соёл - Цахим (9 бүтээлт цуврал)