'Явна аа!' - энэ бол жингийн цувааны хөтөчийн дуудлага дохио. Бүх тэмээгээ тэгнэн ачиж, морьдоо эмээллэж, монголчууд жижиг туяхан хүлэг мориндоо мордож, жингийн хонхнууд нь Азийн говь цөлүүд хийгээд зах хязгааргүй тал хөндийг хөндлөн гулд ороох аян замын мянга мянган жилийн түүхтэй аялгууг дахин эгшиглүүлж эхлэхэд энэ дуудлага дохио тэнгэрт хаддаг...20-иод оны эхээр даничууд өнөөгийн Хөвсгөл аймгийн Эрдэнэбулган сумын нутаг Булган талд фермерийн аж ахуйг хөгжүүлж, хожим даничууд суурьших эхлэлийг тавих зорилго агуулан зүтгэж байсан сонирхолтой түүхийг энд өгүүлнэ. Уг номонд 77-н түүхэн ховор гэрэл зураг болон аян замын газрын зураг багтсан болно.  

Монголд учирсан адал явдал

Явна аа !

Германы адал явдал эрэгч Эдгар фон Хартман тэрээр өнгөрсөн зууны хориод оны үед тэмээн жингийн цуваа дагаж, Ховдын хязгаараар нэвтэрч, Ховд, Улиастайгаар дайран Сэлэнгэ мөрөнг дагаж явсаар Хиагтаар гарч явжээ. Номын үйл явдлаас ажвал Монголд бүтэн жил орчим болсон нь мэдэгддэг. Түүний энэ аян замын тэмдэглэлээс бид тэр үеийн жинчдийн ахуй амьдрал, ажил төрөл болон Монгол орны байдал, Монгол-Сибирийн хил хязгаар XIX зууны сүүлчээр хаахнуур зааглагдаж байсан, өртөө улааны зам дагуух суурин ямаршуу дүр төрхтэй байв, Ховд, Улиастай хотын байдал, шашны дэг жаяг, монгол хүний зан чанар, ааш араншин ямар байсан талаар сонин содон олон зүйлийг мэдэж авах боломжтой юм. Зохиогч аяллынхаа туршид авсан гэрэл зургуудаа номондоо хавсаргасан нь түүхийн чухал баримт болсон байна.  

Монголын түүхт жингийн их замаар

Зохиогч Вальтер Боссхард 1930-аад оны эхээр Өвөр Монголоор олон удаа аялж, Монголчуудтай уулзаж учирч явсан болон Монгол гүн Франц Аугуст Ларсон, Дилав хутагт, Дэ Ван зэрэг түүхэн хүмүүстэй уулзсан тухайгаа уг номонд дэлгэрэнгүй өгүүлжээ. Мөн энэ номонд 100 гаруй түүхэн ховор гэрэл зургууд орсон байна.  

Сэтгэл булаам Монгол орон мину

Төв Азийн их цөлөөр аяласан тухай энэ ном анх 1899 онд хэвлэгдэн гарч, Свен Хединийг Европт алдаршуулсан билээ. Эдүгээ хүртэл адал явдалт аяллын сонгомол бүтээл хэмээн зүй ёсоор нэрлэгдэж, өнөөдөр ч олны анхаарлыг татсаар байгаа сонирхолтой бүтээл юм. Шведийн алдарт аялагч-судлаач Свен Хединий Такламаканы их цөлийг гатлах оролдлого бүтэлгүйтэж, жингийн хөсөг, хөтөч нараа алдаж, өөрөө харангатаж үхэхийн даваан дээр амь гарсан бодит түүхийн тухай өгүүлнэ.  

Азийн их цөл дундуур

Уг ном нь хэвлэгдсэн цагаасаа аяллын сонгомоп бүтээл хэмээгдэж эдүгээ хүртэл дэлхийн олон хэлээр дахин дахин хэвлэгдэж, хүмүүсийн анхаарлыг эрхгүй татсаар буй онцгой бүтээл билээ. Энэ номоос монголчууд одоогоос 170-иад жилийн тэртээ хэрхэн аж төрж байсан, монголчуудын зан заншил, зан үйл, ааш араншин, ахуй амьдралын талаар маш сонирхолтой, үнэ цэнтэй мэдээллийг олж авахаас гадна монголчууд, хятадууд, түвэдүүд хоорондын харилцаа, шашин шүтлэгийн тухай мөн дэлгэрэнгүй өгүүлнэ. Уг номын түүхэн үнэ цэн чухамдаа үүнд л орших болой.  

Монгол, Түвэдээр хийсэн хачирхалтай, амь дүйсэн аялал

'Travel Classic Books' цувралд орж буй Шведийн домогт аялагч-судлаач Свен Хединий Төв Ази, түүний дотор Монгол нутгаар аялсан тухайгаа тэмдэглэн үлдээсэн гуравдахь ном бол 1924 онд 'Бээжингээс Москва хүртэл' хэмээх нэрээр анх хэвлэгдэн гарсан эл бүтээл билээ. Уг номын Бээжингээс гарч, Чуулалт Хаалганаар дайрч, Монгол орноор аялсан хэсгийг орчуулж уншигч олондоо өргөн барьж байгаа нь энэ буй заа. Свен Хедин 1923 оны 11 сард монгол гүн Ларсонтай цуг түүний мухар тэргээр Хаалганаас Өргөө рүү гардаг. Бээжин Хиагтыг холбох цайны их замаар ил задгай тэргэн дээр сууж, өвлийн тачигнасан хүйтэнд хунгар цасан дундуур хэрхэн зовж зүдэрч явсан тухайгаа дүрслэн бичсэн нь тухайн цаг үед эл зам дагуу жин хөсгийн тээвэр, хөл хөдөлгөөн ямаршуу байсныг мэдэж авахад туйлын ач холбогдолтой. Жинчдийн дөргөн зам хаахнуур явж өнгөрдөг байсан, суурин өртөөний байдал, Эрээн ба Замын Үүдийн дүр төрх, Өргөө хот, шинэ Майдарын хийд гэх зэргийн талаар дэлгэрэнгүй, сонирхолтой мэдээ мэдээлэл агуулснаас гадна зохиогчийн өөрийнх нь авсан туйлын үнэ цэнтэй гэрэл зургууд бий.  

Монгол, Төвөдөөр хийсэн хачирхалтай, амь дүйсэн аялал

Гелета Иосеф (Geleta Jozsef) гэгч мажаар инженер дэлхийн нэгдүгээр дайны үеэр оросын цэрэгт олзлогдон Соёны нуруунд (Оросууд Саяаны нуруу гэдэг) цөлөгджээ. Цахилгааны инженер Иосеф, Тагна Тувагийн хязгаарын нэгэн цахилгаан станцад гурван жил ажиллаж байгаад 1920 оны хавар зайлан оргож, түүнийг оросын дамын наймаачид элдвийн арга саам хэрэглэн байж Монголын хилээр оруулж өгнө. Эх орон, элгэн саднаа мөрөөдөн яваа Иосеф, Монгол, Хятадын нутгаар дамжиж Унгар луу гэртээ харихаар төлөвлөсөн нь энэ болой. Ийнхүү мажаар залуухан инженерийн адал явдалт аялал Монгол оронд өрнөж эхэлнэ. Гелета Иосеф, Монголд орж ирж чадсан ч зорьсон замаа цааш хөөж чадалгүй, бас богино хугацаанд идээшин дассан хүний газарт сэтгэл хоргодсоор Монгол оронд үлдэж, 1929 оны зун хүртэл бүтэн есөн жилийг Монгол оронд өнгөрөөсөн түүхтэй. Гелета Иосеф, Монголд ажилласан тухайгаа, тэр үеийн манайхны амьдрал ахуйн талаар бичиж хөтөлж байсан өдрийн тэмдэглэлийг үндэслэж, түүнтэй хамтран Унгарын сэтгүүлч Форват Лааслуу (Forbath Laszlo, 1901 онд төрсөн) “Шинэчлэгдсэн Монгол” (A Megujhodott Mongolia) гэдэг энэхүү адал явдалт аян замын тэмдэглэлийн номыг бичиж, 1934 онд Будапешт хотноо анхлан хэвлүүлж, англи хэлээр 1936 онд, герман хэл дээр 1938 онд орчуулж гаргажээ.  

Монголд сэтгэл хоргодсон есөн жил

Аливаа үндэстний хүн ардыг таньж мэдэх, ойлгох цорын ганц зам бол өөрөө тэдний нэг нь болж, тэдний нэгэн адилаар сэтгэж мэдэрч, баяр баясал, зовлон жаргалыг нь хуваалцах явдал буюу. Хаслунд 1923 онд анх монголчуудтай нүүр учирсан цагаасаа л гагц үүнийг хийсэн. Тэрбээр эцэс төгсгелгүй нүүдэл суудал, адал явдал, зүүд мөрөөдлийн орон, гадаад Монголын хөвөө хязгааргүй хээр талд халх монголчуудын дунд амьдарч байсан. Тэмээн жин хөсөгтэй халуун нар төөнөн шарж, салхи шуурга хуйлран түйвээх говь цөлийг туулж явсан.Бас Зултасын Харшаар дахь миний ард түмэн торгуудуудын дунд ч амьдарч үзсэн нэгэн.  Монголчууд түүнийг газар сайгүй л 'юугаар ч үнэлж баршгүй, аз жаргалын инээмсэглэл бэлэглэн' уриалгахан угтаж авна, учир түүний унаган төрх байдлыг сэтгэл зүрхээрээ мэдэрч, нь төлөө ямар халуун дотно сэтгэл гаргаж буйг нь ч буюу. Хаслундтай нүүр тулгармагц тэд биеэ барихаа түүний дотно анд, бүр итгэлтэй үнэнч найз нөхөр нь болно.  Тэд түүнд хамаг зүүд мөрөөдөл,хүсэл эрмэлзлэлээ итгэмжлэн нээж, дэлгэнэ. Тэд түүнд үлгэр домгоосоо, өвөг дээдсийнхээ болж өнгөрсөн гайхалтай хэрэг явдлуудын талаар ярьж зүрх сэтгэлд нь уяатай ариун нандин дуу аялгуунаасаа ч өгнө. Хаслунд энэ бүхнийг зөвөөр ойлгож хүлээж авна тэд сайн мэдэх тул өөрсдөд нь хамгийн ариун нандин болсон сүсэг бишрэлээ хүртэл нээж өгнө.  Тэдний ойлголт төсөөлөл заримдаа хүүхдийнхэрхүү гэнэн хуумгай санагдлаа ч, үүнийг лавтайяа шоолж инээж хөхрөхгүй, учир нь, энэ бүхэн ч гэлээ эцсийн эцэст хүнд байх хүнлэг л зүйл шүү дээ.  Гзхдээ түүнд хамгийн хүчтэй сэтгэгдэл төрүүлж, хамгийн их упсан зүйл бол, монголчууд түүнд цотоод зүрх сэтгэлээрээ уу ойр дотно байдгийг олж мэдсэн явдал л байсан мэт санагднам.  