АРАНЗАЛ ДАРВУУЛЫН ТУЯА
Цэлмэг тэнгэрт мандсан алтан нарны доогуур, цэнхэрлэн мяралзсан их далайн мандлаар аранзал улаан дарвуултай хаш цагаан хөлөг хурдлан хөвнө. Нүүрэндээ галтай, нүдэндээ цогтой залуу ахмад Грэй сэтгэл зүрхээ зориулсан ялдам бүсгүй Ассолийгоо авахаар зорин яваа нь тэр билээ...
Зохиолч Александр Степанович Грин (Гриновский) 1917 онд Петербургийн тоглоомын дэлгүүрийн үзмэрийн цонхонд цагаан торгон далбаатай бяцхан завь байгааг үзээд ихэд шохоорхжээ. “Энэ тоглоом надад нэгийг хэлээд байх шиг санагдсан боловч чухам юу хэлээд байна вэ гэдгийг мэдэхгүй байлаа. Тэгэхэд нь би улаан, дарвуул, тэгэхдээ бүр аранзал дарвуул ихийг хэлэх юм биш биз гэж ургуулан бодсон” гэж зохиолч хожим нь бичсэн билээ. Грин зохиолоо бүтэн таван жил бичиж, цэрэгт байхдаа ч гар нооргоо цүнхэндээ хадгалж явжээ. Гриний “Аранзал дарвуулт хөлөг” гэсэн алдарт туужийн гарсан түүх ийм юм. Гриний ном нь биелсэн мөрөөдлийн тухай гайхамшгийг зөвхөн болох байх гээд хүлээж суулгүй гардан бүтээх хэрэгтэй тухай өгүүлнэ. Тэгэхдээ тэр гайхамшгийг үзүүр нэгэн зорилготой, шийдвэр зоригтой Артур Грэй шиг тийм улс бүтээдэг. Нэг үгээр хэлбэл хүн өөрөө хичээвэл л аз жаргалтай золгоно гэдгийг аранзал дарвуул бэлгэдэж байна.
Грин аз жаргалын тухай их бичдэг байсан боловч өөрөө жаргал гэдгийг үзэлгүй, хуучин Орос орны амьдралын хамгийн хатуу хүтүүг биеэр эдлэн өсжээ. Бүх юм Гриний эсрэг эргэж, түүнийг гэмт хэрэгтэн буюу хар амиа бодсон бэртэгчин болгохоор заяасан юм шиг байлаа. Гэвч зол жаргал, сайн сайхан амьдрал, шударга ариун ёсны тухай мөрөөдөл нь хаант ёсны харгис ширүүн, бэртэгчин байдалд бөхөж унтарсангүй, харин түүний зохиолч болохын үндэс болжээ.
Грин зодуулж нүдүүлэх, басамжлуулж доромжлуулахыг ханатал үзсэн айлын шоовдор хүү байлаа. Эцэг нь Гринийг “Реальное училище” гэдэг сургуульд оруулав. Тааруухан сурдаг байсан боловч Майн Рид, Жюль Верн, Густав Эмирийн зохиолыг толгой өөд татахгүй уншдаг байв. Найман настайгаасаа аялан жуулчлахыг мөрөөдөх болжээ. Гэтэл ангийнхаа багшийн тухай нэгэн шүлэг бичсэний учир сургуулиасаа хөөгдлөө. Эцэг нь уг сургуулийн босгыг элтэл хөөцөлдсөн боловч хүүг нь сургуульд дахин аваагүй учир хотын сургуульд өгөв.
Эх нь нас барж, эцэг нь тамлагчийн бэлэвсэн эхнэртэй гэрлэв. Умгар жаахан өрөөнд, хэрүүл маргаан дунд шар нар, бор хоног өнгөрсөөр байлаа. Жаал хүү хотын эмнэлгийн төсвийг сийрүүлэн бичиж, цаасан дэнлүү нааж, хөдөөгийн театрын жүжигчдийн үгийг хуулан тав арван зоос олно.
1895 оны хавар Грин усан цэргийн цагаан хувцастай хоёр хүнтэй зогсоол дээр дайралджээ. Үүнээс хойш тэнгис далайгаар аялах сан гэж өдрийн бодол шөнийн зүүд болов. Тэгээд Одесс орохоор шийдэв. Ийнхүү алсын замд гарахад нь эцгийнх нь өгсөн 25 рубль, Ганга мөрний эрэг дээр зураг зурна гэж их санаа санаж авсан усан будаг хоёроос өөр юм Гринд бараг байсангүй.
Грин хөлөг онгоцонд ажилд орох гэж Одесс хотын усан боомтоор өлөн хоосон хөлөө сунатал алхавч санаашрангуй нүдтэй чөргөр залууг хараад шууд голно. Тэгж тэгж намар нь Гринийг Одессоос Батум ордог хөлөгт цалингүй сурагчаар авав. Гэвч хоолныхоо үнийг төлж чадахгүй байсан тул дорхноо халж орхижээ.
Тэгээд Вяткадаа буцахаар шийдэв. Пиу авах мөнгөгүй учир галт тэргэнд хулгайгаар суун газар дөхөөд, сүүлийн хоёр зуун километрийг явган туулах хэрэг гарчээ.
Вяткийн ойролцоох Мураши өртөөнд халуун усны газар ажиллаж, албан газар бичээч хийж, гуанзанд сууж шүүхэд өгөх өргөдөл тариачдад бичиж өгч байлаа.
Вяткад удаан байж тэссэнгүй, Баку оров. Боомтын усанд шон шаах, хуучин онгоцны будаг цэвэрлэх, нефтийн цамхгийн гал унтраах зэрэг арав таван мөнгөний аль дайралдсан ажил хийж хэсэг болов. Халуун хумхаагаар өвдөн загасчны артельд тарчлан хэвтэж Баку, Дербентийн хоорондох элсэнд цанган амь алдах дөхөж явлаа. Зогсоолын хоосон тогоонд, хөмөрсөн завины доор, үгүй бол ердөө хашааны ёроолд хоног төөрүүлж байлаа. Бакуд ядарч зүдрэхийн туйлд хүрч их л овор сууж, нүүр царай нь, өөрийн нь хэлснээр, хорчгор гуравтын дэвсгэр шиг болжээ. Гэвч хүүхэд ахуйн дүрслэх ариун сэтгэлээ гээсэнгүй. Тэрбээр гэрэл зурагчдын үзэсгэлэнгийн самбарын дэргэд удтал зогсож, хатуу хүтүү амьдралд нухлагдаж, өвчин зовлонд шаналсан олон хүний дотроос ганц ч гэсэн баяр баясгалантай, сэргэлэн цовоо хүний царай олж үзэх гэж боддог байлаа. Тэгээд нэг бүсгүйн тийм зураг үзжээ. Тэр бүсгүйн төрх царайг тэмдэглэлийнхээ дэвтэрт бичиж авлаа. Гэтэл тэмдэглэлийн дэвтрийг хонох газрын эзэн олж үзчихээд Грин, үл таних бүсгүй хоёрыг холбож доромжилсон тул тэр хүнтэй зодолдох шахжээ.
Дахин Вятка руугаа буцахаас аргагүй болов. Ирэхэд нь архинд орсон эцэг нь мөнгө нэхэв. Гэтэл Гринд юуных нь мөнгө байх билээ.
Амь зуух ямар нэгэн арга олох хэрэгтэй байлаа. Гэвч амьдралд байраа олж чадахгүй л байв. Дахиад гэнэтийн таарч магадгүй гэсэн хүсэлдээ автаж, хөхөө өвлийн дүн хүйтнээр өвөртөө эцгийн өгсөн гурван рублийн бэлтэйгээр Урал руу алт эрэхээр явган гарчээ. Грин Шуваловын уурхайд, ажиллаж, Уралаар тэнүүчлэв. Хийх ажил олдохгүй амьдрахад бэрхтэй боллоо. Тэгэхэд цэрэгт оръё гэж сэтгэл шулуудав. Хаант засгийн хатуу харгис дэглэмтэй цэрэгт сайн дураар орно гэдэг хүнд бөгөөд ичгэвтэр байсан боловч нас дээр гарсан эцгийнхээ хүзүүн дээр зайдлан сууна гэдэг бүр ч хэцүү байв.
Грин Пензад явган цэргийн хороонд алба хаав. Уг хороонд эсерүүдтэй таарч, хувьсгалт ном уншиж эхлэв. Цэрэгт жил хэртэй болоод оргож, хувьсгалт ажилд оров. Киев, Севастопольд ажиллаж, усан цэрэг, цэргүүдийн дотор нууц цогт илтгэгч гэсэн нэр олжээ. 1903 оны намар Грин Севастопольд баригдаж, 1905 оны аравдугаар сарын шувтарга болтол гянданд суув. Гянданд байхдаа анх зохиол оролдож эхлэв.
Гяндангаас гараад дахин баригдаж, Тобольскод цөлөгдөн, замаасаа оргож, Вяткад шөнөөр өвчтэй эцэг дээрээ ирж, эцэг нь хүүдээ хотын эмнэлгээс түшмэл Мальгиновын үхсэн хүүгийн паспортыг хулгайлан авч өгчээ. Тэндээсээ Петербург орж, энд анхныхаа өгүүллэгийг “Биржевые ведомости” сонинд нийтлүүлэв. Грин баярлах гэдгийг анх ингэж үзэв. Өөрийнх нь өгүүллэгтэй сониныг худалдаж явсан өвгөнийг үнсэх нь холгүй болж, энэ өгүүллэгийг өөрөө бичсэн гэж батлахад нь сонин худалдагч итгэж өгөхгүй, сэвхтэй чөргөр залууг их сэжигтэй харжээ. Ингээд зохиол бичих ганц хүсэлд автаж, өөрт нь саад болоод байсан эсер байгууллагаас гарав. Гриний зохиол нийтлэгдэж эхэллээ. Грин бэртэгчин амьдралыг мөхөөсэй гэж туйлгүй хүсэж байв. Иймээс зохиолдоо бэртэгчингүй ертөнцийг дүрслэн үзүүлж байв. Зохиолч баатруудаа цэцэглэх байгалийн дунд аваачиж, хайр дурлалаас аз жаргал олж байгаагаар дүрсэн үзүүлж байв. Гэвч баатрууд нь жинхэнэ аз жаргалтай болж чадахгүй байлаа.
Гринийг Финландад байхад 1917 оны хоёрдугаар сарын хувьсгал гарлаа. Хувьсгал гарсныг дуулаад Грин хамаг юм, ном, хаа л бол салахгүй авч явдаг Эдгар Погийн зургийг хүртэл хаячхаад Петроградад явган хүрч иржээ. Дараа нь Октябрын их хувьсгалтай золголоо.
Грин хайр энхрийлэл гэдгийг үзээгүй болохоор өөрийг нь жаахан ч гэсэн анхааран халамжлахад туйлгүй сэтгэл догдлон баярладаг байжээ.
1920 онд Грин Улаан армид татагдаж, Псковын ойролцоох Остров хотод харуулын хороонд алба хааж байв. Тэнд хижиг өвчин тусаж, бусдын хамт Петроград хотод хүргэгдэн ирж, Боткиний эмнэлэгт хэвтэв. Их хүнд өвчилсөн учир эмнэлгээс гарахдаа бараг тахир дутуу болсон байлаа. Орох оронгүй, өлөн хоосон, өвчин нь сайн эдгээгүй тэрбээр идэх юм, дулаан газар эрэн хотоор тэнүүчилж байлаа. Үхэх нь гэсэн бодол сэтгэлээс нь гарахгүй болж иржээ.
Зохиолчийн гэргий дуртгалдаа бичихдээ: “Энэ үед Гринийг Максим Горький аварсан юм. Горький Гриний хэцүүдэж байгааг мэдээд бололцоотой бүхнийг хийв. Уран бүтээлийн ажилтнуудад ховорхон олгодог байсан хүнсний хувь, “Урлагийн ордонд” гэрэлтэй, дулаан бөгөөд ор, ширээтэй өрөөг Горькийн хүсэлтээр Гринд өгөв.
...Шөнөдөө хүнд амьдралаа, Горькийн халамжилсныг санахдаа өвчин нь сайн илаарьшаагүй байсан Грин баярлан уйлдаг байлаа” гэжээ.
Хувьсгалын дараагаар Гриний уран бүтээлд эрс өөрчлөлт гарлаа. Гоо сайхан гэдэг хүнээс, түүнийг бүтээх чадвараас шалтгаална гэж Грин итгэх болов. Мөрөөдөл гэдэг ертөнцийг өөрчлөх бодит хүчин гэдгийг номдоо үзүүлэх боллоо.
1920-1921 онд алдарт “Аранзал дарвуулт хөлөг”-өө туурвив. Үүнийг биелсэн мөрөөдлийн тухай ном гэж болно. Уг туужид “Аранзал дарвуулт хөлөг”-ийн хөвөх түүхийг үлгэрч өвгөн Эгль ярина. Эгль Ассольтой далайн хөвөөнд дайралдаж, эцгийнх нь хийсэн улаан дарвуултай тоглоомын завийг үзээд: “Хэдэн жил болохыг хэлж би мэдэхгүй байна. Капернад удтал дурсагдах үлгэрийн нэгэн явдал болно. Ассоль чи өсөж томоо болно. Алс далайн уудамд өглөөний нарны доогуур аранзал улаан дарвуул солонгорон харагдах болно. Туяаран гэрэлтэх гал улаан дарвуултай хаш цагаан хөлөг номин цэнхэр давлагаа зүсэн чанх өөдөөс чинь чиглэн ирнэ” гэж бэлгэдэн хэлнэ. Номын төгсгөлд үлгэрт гардагчлан яг л Эглийн хэлснээр болно. Грин номоо шидэт үлгэр гэж нэрлэсэн юм. Гэвч энэ нь болсон явдлын тухай үлгэр гэж хэлж болно. Учир нь ид шидийн явдал үлгэрийн ертөнцөд болсонгүй, барин тавин бодитой ертөнцөд болж байна. Ассоль бүсгүйд учирсан явдлыг ч ид шид гэж хэлж болохгүй юм. Сэтгэлт залуугаа олоход нь тусалсан сайн санаат шидэт өвгөн бүсгүйн дэргэд байсангүй. Грэй өөрөө Ассолийг олж байна.
Грэй амьдралд яруу найраг, гоо сайхныг батлах гэж эрмэлзэн, Ассольд баяр хөөрийг авчрах гэж хүсээд түүнийгээ авчирснаар барахгүй, уншигч биднийг ч баяр хөөртэй учруулж байна.
Аранзал дарвуулын туяа Гриний цаашдын бүх уран бүтээлд туссан юм. Тэрбээр хамгийн чухал асуудал, хүний аз жаргалын асуудлыг шийдвэрлэхэд уран бүтээлээ зориулав. Түүний баатрууд хүний аз жаргалд саад болж байгаа бүхэнтэй тулалдана. Гриний номын хуудас нь цэнхэрлэн туналзах далай, наранд умбасан хот, нэг л тохиолдох сонин хүмүүсийг дүрсэлсэн зураглалаар дүүрэн юм. Салхины исгэрэх, далайн цалгих, хөгжмийн уянгалах нь хүнийг өөрчлөх чадалтай гэдгийг зохиолынх нь баатрууд харан, үүнийг олж харахад бусдыг сургаж байна. “Гялтганах ертөнц”, “Давлагаан дээгүүр гүйгч бүсгүй” зэрэг роман нь ийм билээ. “Хорвоо дэлхий, өөртөө байгаа бүхний хамт бидний амьдрахын төлөө байгаа газар бүрд нь энэ амьдралыг бататгахын төлөө заяасан юм” гэж Грин хэлсэн билээ. Ийнхүү ер бусын энэ зохиолч бүтээл туурвилаараа амьдралыг бататгахад хувь нэмрээ оруулсаар байгаад 1932 оны зургаадугаар сард нас нөгчжээ.